N. Machiavelli Książę

Wielu wyobrażało sobie takie republiki i księstwa, jakich w rzeczywistości ani nie widzieli, ani nie znali; wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czynią, ten gotuje raczej swój upadek niż przetrwanie, bowiem człowiek, który pragnie zawsze i wszędzie wytrwać w dobrem, paść koniecznie musi między tylu ludźmi, którzy nie są dobrymi. Otóż niezbędne jest dla księcia, który pragnie utrzymać się, aby potrafił nie być dobrym i zależnie od potrzeby posługiwał się lub nie posługiwał dobrocią.

Pomijając przeto to wszystko, co odnośnie do księcia powstało tylko w wyobraźni, i mając na uwadze wyłącznie to, co jest prawdziwe, powiem, że wszystkich ludzi, a najbardziej książąt, jako wyższych stanowiskiem, określa się jedną z tych własności, które przysparzają im nagany lub pochwały; to znaczy, jednego uważa się za hojnego, drugiego za skąpca, by użyć toskańskiego wyrażenia […]; jednego uważa się za lubiącego dawać, drugiego za drapieżnego, jednego za okrutnego, drugiego za litościwego, jednego za wiarołomnego, drugiego za dotrzymującego wiary, jednego za zniewieściałego i bojaźliwego, drugiego za walecznego i mężnego, jednego za ludzkiego, drugiego za dumnego, jednego za rozwiązłego, drugiego za czystego, jednego za szczerego, drugiego za chytrego, jednego za nieokrzesanego, drugiego za łatwego w pożyciu, jednego za poważnego, drugiego za płochego, jednego za religijnego, drugiego za niedowiarka i tym podobnie.

Wiem, że każdy przyzna, jakoby było najchwalebniejszą rzeczą, aby książę posiadał te z wymienionych powyżej cech, które uważa się za dobre. Gdy jednak ani ich mieć, ani w pełni posługiwać się nimi nie można, ponieważ nie pozwalają na to stosunki ludzkie, przeto książę musi być na tyle rozumny, aby umiał unikać hańby takich tylko wad, które by pozbawić go mogły panowania, a innych, które mu tym nie grożą, wystrzegać się o tyle, o ile jest to możliwe; lecz jeśli to nie jest możliwe, nie potrzebuje zbytnio niepokoić się nimi. Również niech nie boi się ściągnąć na siebie hańby takich wad, bez których trudno byłoby mu ocalić państwo; albowiem gdy wszystko dobrze rozważy, zobaczy, że niejedna rzecz, która wyda się cnotą, w zastosowaniu spowodowałaby jego upadek, a niejedna znowu, która wyda się wadą, w zastosowaniu przyniesie mu bezpieczeństwo i pomyślność.

A Źródło: N. Machiavelli, Książę. Cytat za: Wiek XVI - XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997, s. 171.

T. More Utopia

Wyspa Utopia ciągnie się w pasie środkowym, najszerszym, na dwieście tysięcy kroków […]. Pierwotnie nazywała się ona Abraksa, nową zaś nazwę otrzymała od zwycięskiego zdobywcy Utopusa. Dzielny ten wojownik zaraz w pierwszej wyprawie opanował ów kraj i ludność jego nieokrzesaną i dziką doprowadził do takiego stanu cywilizacji i kultury, że dziś potomkowie jej przodują niemal wszystkim narodom. Kazał on przesmyk długości piętnastu tysięcy kroków odciąć

[…] W Utopii jest 54 przestronnych i wspaniałych miast. Mowa ich mieszkańców i obyczaje, urządzenia i prawa są zupełnie jednakowe. Wszystkie miasta założone są według jednego planu i takie same mają budynki, jeśli tylko pozwalają na to warunki miejscowe. Najmniejsza odległość między miastami wynosi 24 000 kroków, największa zaś wymaga jednego dnia drogi pieszej. Corocznie z każdego miasta trzej starsi i doświadczeni obywatele udają się jako posłowie do miasta Amaurotum na obrady, dotyczące wspólnych spraw całej wyspy. To miasto jest stolicą, ponieważ leżąc w środku kraju najbardziej odpowiada wszystkim posłom.

[…] Żadnemu miastu nie zachciewa się rozszerzać swoich posiadłości, ponieważ mieszkańcy ich nie uważają się za właścicieli ziemi, lecz raczej za włodarzy.

[…] Zespoły złożone z 30 rodzin wybierają sobie corocznie urzędnika, którego w swoim dawnym języku nazywają syfograntem, w nowszym zaś filarchem. Dziesięciu syfograntów wraz ze swymi 300 rodzinami podlega władzy zwierzchnika, którego niegdyś zwano Traniborem, obecnie zaś zwą go protofilarchem. Wreszcie wszyscy syfogranci w liczbie 200, złożywszy przysięgę, że wybiorą człowieka według swego przekonania najodpowiedniejszego, przystępują do tajnego głosowania, po czym ogłaszają księciem jednego z czterech kandydatów, przedstawionych im przez lud. Każda bowiem z 4 dzielnic miasta zgłasza senatowi jednego kandydata.

Władza księcia jest dożywotnia, chyba że budzi on podejrzenie, jakoby dążył do tyranii

B Źródło: T. More, Utopia. Cytat za: Filipowicz S., Historia idei politycznych: wybór tekstów, t. 1, Warszawa 1998, s. 281 - 282.

J. Bodin Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej

Otóż trzeba, aby ci, którzy są suwerenni, nie byli w żaden sposób poddani rozkazodawstwu drugiego i aby mogli wydawać i znosić prawa dla poddanych lub unicestwiać prawa nieużyteczne, aby w ich miejsce ustanowić inne. Nie może tego uczynić nikt, kto sam jest poddany prawom. Nikt też nie może tego zrobić w stosunku do tych, którzy mają rozkazodawstwo nad innymi. Dlatego to prawo powiada, że książę jest absolwowany od władzy praw, przy czym słowo „prawo” oznacza po łacinie także rozkaz tego, kto ma suwerenność.

[…] Jeśli tego książę suwerenny nie jest związany prawami swych przodków, to o wiele mniej będzie związany ustawami i ordonansami, jakie sam ustanawia, albowiem można wprawdzie otrzymywać prawo od drugiego, ale z natury jest niemożliwym, aby ustanawiać prawa dla samego siebie, podobnie jak nakazywać sobie rzecz, która zależy tylko od własnej woli […], co jest przesłanką konieczną, która ukazuje widocznie, że król nie może być poddany swoim prawom. I zupełnie tak samo, jak papież nie wiąże sobie nigdy rąk, jak mówią kanoniści, tak książę suwerenny, nie może sobie rąk związać, choćby nawet chciał tego. Widzimy także w zakończeniu edyktów i rozporządzeń te słowa: „Albowiem taka jest nasza wola”, aby podać do wiadomości, że ustawy suwerennego księcia, jakkolwiek są oparte na dobrych i żywotnych racjach, niemniej zależą tylko od jego wyłącznej wolnej woli.

C Źródło: J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Cytat za: Filipowicz S., Historia idei politycznych: wybór tekstów, t. 1, Warszawa 1998, s. 319 - 320.

H. Grotius Trzy księgi o prawie wojny i pokoju

Człowiek jest wprawdzie żywą istotą, ale osobliwego rodzaju i znacznie więcej różni się od wszystkich innych żywych istot niżeli poszczególne ich rodzaje między sobą. Dowodu na to dostarcza wiele czynności właściwych rodzajowi ludzkiemu. Jedną z cech właściwych człowiekowi jest popęd społeczny […], to znaczy popęd do życia wspólnie z innymi ludźmi, i to nie w jaki bądź sposób, ale w sposób pokojowy i zorganizowany odpowiednio do właściwości ludzkiego umysłu. Tego rodzaju wspólne życie stoicy nazywali wspólnotą domową […]. Dlatego nie można zgodzić się na twierdzenie, jakoby natura skłaniała wszystkie żywe istoty do szukania tylko własnych korzyści, jeśli twierdzenie to ujmuje się jako zasadę ogólną.

Albowiem inne żywe istoty zachowują miarę w dążeniu do własnych korzyści, częściowo przez wzgląd na potomstwo, częściowo zaś z uwagi na pozostałe istoty tego samego gatunku. Sądzimy, że dzieje się tak na podstawie jakiejś rozumnej zasady, znajdującej się poza tymi istotami, ponieważ nie pojawia się w nich podobna inteligencja w zakresie innych czynności, bynajmniej dla nich nie trudniejszych. To samo należy powiedzieć o dzieciach, u których przed rozpoczęciem wychowania objawia się […] pewna skłonność do czynienia innym dobrze; tak więc już w tym wieku samorzutnie ukazuje się litość. Ponieważ człowiek w wieku dojrzałym potrafi działać podobnie w podobnych przypadkach, idąc za wyraźnym popędem społecznym, którego szczególnym narzędziem, właściwym jedynie człowiekowi, jest mowa, słusznie przyjmuje się, że posiada on także zdolność poznawania i działania według ogólnych wskazać, a to, co jest zgodne z tą zdolnością, nie odpowiada bynajmniej naturze wszystkich żywych istot, a tylko naturze ludzkiej.

D Źródło: H. Grotius, Trzy księgi o prawie wojny i pokoju. Cytat za: Filipowicz S., Historia idei politycznych: wybór tekstów, t. 1, Warszawa 1998, s. 326.