„Realizm – w znaczeniu węższym kierunek ukształtowany ok. 1850 r. w większości literatur europejskich i wypełniający epokę między romantyzmem a naturalizmem”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

„W znaczeniu szerszym [realizm to] – wszelkie dążenia w obrębie literatury i sztuk plastycznych zmierzające do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku, respektowania tego wszystkiego, co uznaje się za prawa rządzące rzeczywistością”.
Pojęcia realizm używa się także w znaczeniu bardzo ogólnym, jest to wówczas sposób odbierania sztuki (w jednoznaczny, dosłowny sposób).

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.} .

„W pojęciu realizm zwykle łączą się elementy rozumienia węższego i szerszego: jest on kierunkiem literackim, który w postaci programowej ukształtował się w połowie XIX w., jednakże dążenia, którym dał wyraz, uformowały się wcześniej i rozwijały także później. Realizm obejmuje swym działaniem w zasadzie tylko gatunki fabularne, na poezję oddziaływał jedynie wtórnie”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}
Typowe dla realizmu gatunki:

• powieść: realistyczna (B. Prus „Lalka”), historyczna (H. Sienkiewicz, „Potop”), tendencyjna (E. Orzeszkowa, „Marta”),

• nowela (B. Prus „Latarnik”),

• dramat realistyczny (G. Zapolska „Żabusia”).

Tematyka utworów realistycznych:

• portret społeczeństwa,

• historia,

• relacje uczuciowe,

• dojrzewanie bohatera,

• portret dziecka,

• świat salonów,

• świat wybranej grupy społecznej.

„Podstawę realizmu stanowi swoiście interpretowana estetyka mimetyczna: przedmiotem naśladowania jest świat współczesny twórcy i odbiorcy”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

„Dopiero później poetykę realizmu przeniesiono w obręb powieści historycznej”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 2002, s. 462.}

„Na tle zachodniej Europy sytuacja powieści historycznej w Polsce była nietypowa. [...] Z rekonstrukcji przeszłości, wykładał Taine [francuski filozof, historyk i teoretyk kultury], nie można się jej nauczyć tak jak z dokumentów, które ona sama wytworzyła. Dawny świat jest zapisany w swoich własnych dziełach. Sztuka powinna być współczesna i krajowa, literatura historyczna winna umrzeć i dać miejsce krytyce i historii. Inny autorytet estetyczny, Georg Brandes, wykazywał, iż połączenie prawdy dziejowej fikcją autorską jest nielogiczne, szkodzi i historii jako nauce, i literaturze. [...] koncept, podkreślający antynomiczność podstawowych założeń gatunku, zbijał H[enryk] Sienkiewicz w odczycie O powieści historycznej (1889). Brandes uważał, iż Polacy, by mogli współzawodniczyć z największymi pisarzami Europy, powinni odrzucić zainteresowania przeszłością. Zainteresowania te niebezpieczne gdyż implikują zaniedbanie i utratę wartości, które niesie dzień dzisiejszy. Wśród pozytywistów polskich taka argumentacja pojawiła się bardzo wcześnie, gdy domagali się od literatury tematyki współczesnej i ukazywania potrzeb bieżącej chwili. Powieść historyczna słabo korespondowała z ich programem. Nawiązywała do wyzwolenia narodu, czyli sprawy odsuwanej na dalszy plan, nadto niechętnie się poddawała wymogowi krytycznej oceny przeszłości. Z czasem postulat krytycyzmu został spełniony, zaś kolejne ogarniczenia uprawnień szkolnictwa polskiego uzmysłowiły, iż powieść historyczna jest nie tylko fantazją, lecz i zastępczą katedrą historii”.

Indeks górny Źródło: Tadeusz Budrewicz, Pozytywizm w Polsce [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 71. Indeks górny koniec^{Źródło: Tadeusz Budrewicz, Pozytywizm w Polsce [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 71.}

„Świat w utworze realistycznym ukazywany jest z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniany zwykle w myśl reguł przyjętej moralności i zasad zdrowego rozsądku”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

„Rozwój realizmu, którego pierwszym wielkim osiągnięciem była literatura angielska XVIII w., wiązał się z poszerzeniem publiczności literackiej o klasy średnie i awansem społecznym mieszczaństwa, które stało się pełnoprawnym współtwórcą wartości kulturalnych; w związku z tym stosowane bywa określenie realizm mieszczański”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

Realizm, który najpełniej wyraził się w powieści, wytworzył zespół właściwych sobie konwencji literackich:

• operował z reguły fabułą, czyli uporządkowanym układem zdarzeń przedstawionych w danym utworze narracyjnym.

• ukształtował narratora wszechwiedzącego, czyli takiego, który zdarzenia pojawiające się w fabule relacjonuje z zewnątrz niej, a jednocześnie stwarza wrażenie, że posiada nieograniczoną wiedzę o bohaterach oraz o opowiadanej historii.

• wprowadzał tzw. komentarz autorski, czyli wypowiedź narratora, która doprecyzowuje szczegóły dotyczące świata przedstawionego w powieści. Taki zabieg wiąże się ściśle z figurą narratora wszechwiedzącego oraz stawia znak równości pomiędzy autorem danego dzieła a tymże narratorem.

• faworyzował kompozycję zamkniętą, czyli skończony ciąg przyczynowo‑skutkowy zaprezentowanej w powieści fabuły, który domyka wszystkie jej wątki.

• dopuścił w obręb literatury wszelkie odmiany języka, jeśli miały one treściowe umotywowanie, tak więc obok gwary mógł pojawić się np. żargon naukowy, o ile na kartach powieści doszło do dialogu między osobami z danych klas lub warstw społecznych.

• w zakresie kreacji bohaterów, uwzględniał ich motywacje psychologiczne oraz socjologiczne.

Indeks górny Oprac. na podstwie: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstwie: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

„(...) Klasyczny realizm uformował się w literaturze angielskiej (Ch. Dickens), francuskiej (Stendhal, H. Balzac, G. Flaubert), już w 1. połowie XIX wieku w  literaturze rosyjskiej (I. Turgieniew, I. Gonczarow, L. Tołstoj), i w polskiej (B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz)”.

Indeks górny Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462. Indeks górny koniec^{Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2002, s. 462.}

Literatura angielska

„W Anglii uprzemysłowienie i zapoczątkowane przemiany społeczne stosunkowo wcześnie wyostrzyły spojrzenie pisarzy na tzw. przeciętnych ludzi i ich problemy. Do najpopularniejszych autorów angielskich należał Charles Dickens, który w swych powieściach ukazywał codzienne życie drobnego mieszczaństwa”.

Indeks górny Źródło: Jerzy Kałążny, Realizm mieszczański w literaturze niemieckiej [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 71. Indeks górny koniec^{Źródło: Jerzy Kałążny, Realizm mieszczański w literaturze niemieckiej [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 71.}

Literatura francuska

„Jako umowną datę początku realizmu we francuskiej literaturze uznaje się niekiedy 1848 rok. Skutkiem przełomów politycznych i zawirowań społecznych, mających miejsce w tym czasie, „były zmiany mentalności, znajdujące odbicie w literaturze i sztuce, gdzie kwestie socjalne, prezentowane w konwencji analitycznej i obserwacyjnej zaczęły wyraźnie dominować nad panującym dotychczas podejściem subiektywnym lub idealistycznym. Jednak w historii idei trudno wyznaczyć wyraźne granice czasowe, i chociaż mianem epoki realizmu określana jest — ze względu na obfitość dzieł reprezentujących tę metodę literacką — druga połowa XIX wieku, to zapowiedzi tendencji realistycznych należy szukać o wiele wcześniej. Można je dostrzec na przykład w twórczości Stendhala, zaś za rzeczywistego prekursora tego nurtu wypada uznać Honoré de Balzaca, który, mimo że żył i tworzył w epoce romantyzmu (1799–1850), stosował w swoich utworach właściwą realizmowi strategię obserwacyjną, zobiektywizowaną i analityczną, odmienną od założeń artystycznych przyświecających współczesnym mu romantykom”.

Indeks górny Źródło: Iwona Puchalska, Literatura francuska – realizm i naturalizm [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 6–7. Indeks górny koniec^{Źródło: Iwona Puchalska, Literatura francuska – realizm i naturalizm [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 6–7.}

Literatura rosyjska

„W drugiej połowie XIX wieku w Rosji zaczęto poszukiwać nowych dróg filozoficznego ujęcia związku między naturą a społeczeństwem. Znalazły one swój wyraz zarówno w naukach humanistycznych, jak i przygranicznych. W literaturze tendencja ta odzwierciedla się w poetyce realizmu i programie szkoły naturalnej. Filarami jej programu literackiego były humanizm, ludowość i wrażliwość na problemy społeczne. Realizowali go w swojej twórczości Nikołaj Niekrasow i Michaił Sałtykow‑Szczedrin, a w okresie swej literackiej młodości — Iwan Turgieniew, Iwan Gonczarow, Aleksander Hercen i Fiodor Dostojewski [...].
Literatura rosyjska 2. połowy wieku XIX koncentrowała się wokół problemu choroby społeczeństwa i patologii jednostki. Diagnozę próbowano sformułować na podstawie różnorodnych kryteriów: moralnych, społecznych, politycznych, antropologicznych. Stosowali je Tołstoj, Hercen, Turgieniew, Dostojewski, Gonczarow”.

Indeks górny Źródło: Hanna Kowalska–Stus, Literatura rosyjskiego realizmu [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 176, 255. Indeks górny koniec^{Źródło: Hanna Kowalska–Stus, Literatura rosyjskiego realizmu [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 176, 255.}

Literatura polska

„O realizmie mówiono w kategoriach pożądanej prawdy odtworzonego obrazu rzeczywistości, odtworzenia wszechstronnego świata ludzi i natury, respektowania uważnej obserwacji we wszystkich objawach ludzkiego życia. Pod wpływem scjentyzmu przed literaturą, a zwłaszcza przed powieścią, która w okresie dojrzałej fazy pozytywizmu osiągnęła najwyższy poziom artystyczny, postawiono zadanie naukowego badania i obiektywnego opisywania rzeczywistości. Utwór realistyczny miał zadania głównie poznawcze – miał dostrzec problem realnej rzeczywistości, aby postawić diagnozę. Konstrukcja fabuły i kreacja postaci ukazywały relacje przyczynowo‑skutkowe. Obiektywizm obrazu zapewniała typowość postaw ludzkich w połączeniu z indywidualizacją, plastyczność opisu i prawdopodobieństwo rozwoju fabuły”.

Indeks górny Źródło: Tadeusz Budrewicz, Pozytywizm w Polsce [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 286. Indeks górny koniec^{Źródło: Tadeusz Budrewicz, Pozytywizm w Polsce [w:] Historia literatury światowej. Pozytywizm, realizm, red. M. Szulc, Kraków 2004, s. 286.}