Przeczytaj
Realizm XIX wieku – charakterystyka
Realizm (łac. realis – rzeczywisty) jest terminem wieloznacznym, odnoszącym się do takich dziedzin, jak filozofia i sztuka. W literaturze to prąd literacki, którego główną cechą jest dążenie do obiektywizacji świata przedstawionego, a więc adekwatnego do rzeczywistości sposobu opisu społeczeństwa i człowieka. Dlatego też treścią dzieł nurtu realizmu była codzienność, a jej fabularyzacja miała służyć wyjaśnianiu współczesnych dla pisarza realiów. Należy przy tym pamiętać, że realiści posługiwali się fikcją literacką, za pomocą której kreowali sytuacje typowe i reprezentatywne dla danej społeczności bohaterów.
Gatunki literackie realizmu
Ten prąd literacki najlepiej realizował się w prozie – w powieściach i nowelach. Proza bowiem umożliwiała szczegółowe ukazanie:
charakteru postaci,
związków jednostki ze światem w tym relacji międzyludzkich i społecznych,
obyczajów, ubioru, norm zachowań,
sytuacji historycznej i społecznej (np. warunki pracy, podziały klasowe).
W prozie realizmu najważniejszą zasadą był obiektywizm w opisie rzeczywistości, natomiast nie dokonywano nazbyt daleko posuniętego wartościowania. Realiści dokonywali pewnych rozpoznań i diagnoz, ale w ramach idei obiektywności. Oto jak w 1888 roku definiował realizm jeden z jego najważniejszych przedstawicieli:
Bolesław PrusJeżeli autor, przypatrując się społeczeństwu, dostrzeże w nim jakieś nowe charaktery ludzkie, jakieś nowe cele, do których ci ludzie dążą, czyny, które spełniają, i rezultaty, jakie osiągnął opisuje to, co widział, wówczas tworzy on powieść lub dramat realistyczny.
Realizm jako postawa
Realizm był nie tylko prądem literackim, ale także jedną z ludzkich postaw wobec świata:
Słownik literatury polskiej XIX wieku(...) u schyłku XVIII w. nazwą realizm zaczęto określać także pewną postawę światopoglądową i wynikający stąd sposób postępowania ludzi, którzy kierują się wyłącznie danymi empirycznymi i wynikami rozumowania, są trzeźwi, praktyczni, liczą się z rzeczywistością, stawiają przed sobą tylko cele dające się urzeczywistnić.
Realizm – iluzja doskonała
Realizm tworzyl fikcję artystyczną na bazie bardzo szczegółowych i dosłownych obserwacji rzeczywistości i to tej najbliższej – dnia codziennego. Realiści tworzyli zatem doskonałą iluzję, dlatego jest to nurt, który nadaje się zarówno do sztuk plastycznych jak i literackich.
Słownik literatury polskiej XIX wieku(...) włączając do literatury tematy i motywy potocznej codzienności, uważane dotąd za «niepoetyczne», starano się je zarazem estetycznie dowartościować; sztuka realna – pisał Prus (...) – „z rzeczywistości wydobywa treść piękną i uczy ją odnajdywać w życiu codziennym, które w języku idealistów nazywa się «szarym» i «płaskim». Licząc się z dotychczasowymi przyzwyczajeniami odbiorców, eliminowano więc sytuacje odczuwane jako odrażające lub przedstawiono je w sposób stonowany. Ograniczenia te dotyczyły także grozy, jaskrawego komizmu i groteski, w mniejszym stopniu – «rzewności», nieraz sentymentalnej lub melodramatycznej. Równoważyła ją zasada «przedmiotowości», tj. obiektywizmu pisarza wobec przedstawionych zjawisk. (...) Obok obiektywizmu i fikcji werystycznejfikcji werystycznej dalszym postulatem ówczesnego realizmu była więc iluzja rzeczywistości: pisarzom i krytykom chodziło o to, by lekturze utworu towarzyszyły przedstawienia wyobraźniowe, bogate, intensywne i wyraziste, możliwie zbliżone do spostrzeżeń czy wyobrażeń pamięciowych. Orzeszkowa pisała (O powieściach T. Jeża, 1879), że powieść „ściśle jest spokrewniona z malarstwem i rzeźbą przez wymagalność dla dobroci formy swej – barwności w obrazach i wydatności w postaciach”. Tę Iluzję rzeczywistości osiągali pisarze przez uszczegółowienie narracji, zwolnienie jej tempa, rozbudowę partii dialogowych i zbliżenie ich do języka potocznego. Iluzyjności sprzyjała również eliminacja komentarza autorskiego i zwrotów do czytelnika, a także norma stylu powieściowego, niezauważalnego w partiach narracyjnych.
Realizm – dialog z tradycją
Utarło się przekonanie, że realizm zainicjowany został w epoce pozytywizmupozytywizmu. Zanim jednak stał się jednym z najważniejszych nurtów tego okresu literackiego, kształtował się przez wieki, a jego początki sięgają do greckiej kategorii mimesismimesis. Natomiast późniejsze epoki i prądy w sztuce odwoływały się do realizmu XIX‑wiecznego jako: kontynuacja, polemika, nowatorskie nawiązanie. Nurty, takie jak naturalizmnaturalizm i idealizmidealizm nawiązywały do realizmu w sposób oczywisty, natomiast naturalizm był w literaturze bezpośrednią jego kontynuacją. W sztuce współczesnej ciekawym zjawiskiem jest nurt hiperrealizmuhiperrealizmu, który wykształcił się w latach 60. XX wieku głównie w sztukach plastycznych korzystających z technik fotograficznych. Hiperrealizm w sposób radykalny i dosłowny przedstawia rzeczywistość i podobnie jak realizm XIX‑wieczny nie dokonuje przy tym jej oceny.
Słownik
(gr. hyper – nad) – inaczej nowy realizm, fotorealizm, nurt w sztuce, narodził się w latach 60. XX w. w Stanach Zjednoczonych; hiperrealiści starali się odzwierciedlać na płótnach rzeczywistość w jak najdrobniejszych szczegółach; podstawą do tworzenia obrazu jest fotografia, którą przenosiło się na płótno ze wszystkimi szczegółami. Prace są pozbawione indywidualnego wpływu malarza, wymagają precyzji i bardzo dużej sprawności technicznej
przekonanie, że realnie istniejącą rzeczywistością jest tylko świat idei – wiecznych, niezmiennych, doskonałych wzorów wszystkich rzeczy materialnych, a świat materialny, poznawalny zmysłami jest jedynie odzwierciedleniem rzeczywistości idealnej
(gr.) kategoria estetyczna wykształcona na gruncie filozofii starożytnej Grecji dla określenia sposobu naśladowania rzeczywistości w sztuce
(łac. natura - natura) - kierunek artystyczny ukształtowany w 2. połowie XIX wieku we Francji; w literaturze zgodnie z założeniami naturalistów rzeczywistość w dziele literackim miała być przedstawiana w obiektywistyczny sposób; istotną rolę odgrywały motywacje biologiczne wpływające na postępowanie bohaterów literackich; do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku zalicza się Emila Zolę
(łac. positivus – oparty, uzasadniony) – doktryna filozoficzna i artystyczna zainspirowana osiągnięciami nauk przyrodniczych XIX wieku; pozytywizm odrzucał metafizykę i mistykę romantyzmu na rzecz naukowej wiedzy; pozytywiści postulowali działania użyteczne, służące rozwojowi społeczeństwa. Pozytywizm to również nazwa okresu w historii polskiej literatury, którego umowne granice wyznaczają klęska powstania styczniowego w 1864 roku i rok 1891 – data wydania pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy‑Tetmajera (1865–1940); pozytywiści za cel twórczości stawiali sobie literacką ilustrację prawd naukowych oraz postulatów społecznych; preferowali prozę jako formę najbardziej odpowiednią dla wyrażania idei i przystępną dla odbiorcy mniej wykształconego, któremu dedykowali swoje dzieła