Rozwój ludzkości był i jest możliwy dzięki użytkowaniu zasobów Ziemi. Obecnie wykorzystujemy je na niespotykaną do tej pory skalę. Zdajemy już jednak sobie sprawę, że dotychczasowe podejście musi ulec zmianie – w przeciwnym razie w przewidywalnej przyszłości sami się ich pozbawimy. Dlatego w tym rozdziale przyjrzymy się problemom eksploatacji zasobów i skutkom środowiskowym z tym związanym.

Rl8cB1iAHXLF91
Elektrownia słoneczna w pobliżu Sewilli w Hiszpanii – przykład wykorzystania niewyczerpywalnych zasobów naturalnych, do jakich należy promieniowanie słoneczne
Już wiesz
  • jakie są wewnętrzne i zewnętrzne procesy geologiczne;

  • jakie są główne rodzaje skał;

  • jakie są główne rodzaje zasobów naturalnych Polski;

  • jakie istnieją związki między cechami środowiska i cechami gospodarki.

Nauczysz się
  • dokonywać klasyfikacji zasobów;

  • wyjaśniać, jakie są skutki eksploatacji zasobów.

iY0sHydOux_d5e169

1. Zasoby

ZasobyzasobyZasoby to wszystko, co jest potrzebne ludziom i społecznościom do funkcjonowania i rozwoju. W największym skrócie dzielą się na naturalne i ludzkie. Dokładniejszy podział przedstawia schemat.

R1DBEGtuxAJAe1
Podział zasobów

Niektóre zasoby uważamy za nieodnawialne, ponieważ powstają w procesach geologicznych, które z natury rzeczy są bardzo długotrwałe, liczone w milionach lat. Dlatego raz wykorzystane, nie odtworzą się samoistnie w naszej skali czasu. Na szczęście niektóre z nich można odzyskać podczas recyklingu.
Zasoby odnawialne to te, które posiadają zdolność regeneracji. Ich odnawialność wynika z udziału w zamkniętych obiegach materii. Należą do nich na przykład woda, drewno, zasoby rybne. Cechy zasobów odnawialnych wbrew nazwie nie są przeciwieństwem nieodnawialnych. Przykładowo: lasy odtwarzają się, ale jeśli wyrąb przewyższy odnawianie, to w końcu ich zabraknie.

Ciekawostka

Zasięg pojęcia zasobów zmienia się na przestrzeni dziejów: najlepsze rudy żelaza przez wieki nie były zasobem, ponieważ nie było technologii umożliwiających przetopienie ich; z kolei gęsi przestały być zasobem dostarczającym narzędzi do pisania.

Polecenie 1

Zastanów się, czy krajobraz jest zasobem, i jeśli odpowiedź jest pozytywna, to do której grupy należy go zaliczyć. Jeśli jednak nie, to dlaczego?

Eksploatacja zasobów przyrody jest ingerencją w procesy naturalne, więc siłą rzeczy najczęściej niesie ze sobą negatywne następstwa. AntropopresjaantropopresjaAntropopresja, czyli oddziaływanie ludzi na środowisko, może mieć różną intensywność. Zbieranie grzybów i jagód w lesie ma znikome znaczenie dla równowagi ekologicznej. Często się jednak zdarza, że z powodu oddziaływania człowieka jakość środowiska maleje, mówimy wówczas o jego degradacjidegradacja środowiskadegradacji. Przykładami są zanieczyszczone ściekami rzeki, wyjałowiona wskutek nadmiernej eksploatacji gleba czy zniszczone walory krajobrazu będące wynikiem chaotycznej zabudowy. Jeśli środowisko straciło swoje walory, to zostało zdewastowanedewastacja środowiskazdewastowane.

iY0sHydOux_d5e225

2. Przykłady antropopresji

Przemysłem, który w ogromnym stopniu przyczynia się do degradacji środowiska, jest górnictwo, zwłaszcza odkrywkowe.

R1N61Df6SBO0x1
Kopalnia Turów koło Bogatyni
RA2PV7XCMtIzW1
Kopalnia Bełchatów, na horyzoncie po prawej stronie widoczna elektrownia

Budowa kopalni odkrywkowej zajmuje wielką przestrzeń – to pierwsza zmiana. Trzeba usunąć roślinność, glebę i skały nadkładu – w czasie tych zmian giną zwierzęta, które nie mogą lub nie zdążą zmienić miejsca swojego siedliska. Pogłębianie wyrobiska przecina poziomy wód gruntowych, więc wodę trzeba odpompować, co zaburza naturalny reżim pobliskich rzek i obniża poziom wód podziemnych w okolicy (tworzy się lej depresyjnylej depresyjnylej depresyjny). To z kolei wpływa na wody powierzchniowe, roślinność, jakość gleby. Czasem zaburzenia równowagi skał skutkują wstrząsami – małymi trzęsieniami ziemi.

Skały płonneskały płonneSkały płonne, czyli skały bez znaczenia gospodarczego, składuje się na zwałowiskach (hałdach), które zajmują kolejne tereny, zaburzają krajobraz, zwiększają nacisk na podłoże, stają się źródłem zanieczyszczeń powietrza.

Górnictwo głębinowe może prowadzić do osiadania gruntu nad nieczynnymi wyrobiskami i chodnikami, gdy ich stropy się zawalą. Technologia wydobycia gazu łupkowego jest oskarżana o zanieczyszczenia wód podziemnych używanymi podczas tego procesu chemikaliami.
Eksploatacja zasobów odnawialnych również powinna podlegać ograniczeniom. Istotą jest nieprzekroczenie zdolności samoodtwarzania. Jeśli jednak ta granica zostanie przekroczona, danego zasobu ubywa i spada jego jakość. Była o tym mowa w lekcjach poświęconych lasom i gospodarce morskiej. Ponieważ elementy środowiska są ze sobą powiązane, naruszenie równowagi jednego powoduje skutki w innych.
Zaburzenia równowagi środowiska wpływają na ludzi i ich działania. Wyczerpywanie się zasobów wody, jałowienie gleb prowadzi do deficytu żywności, chorób, a nawet śmierci. Skutkiem ich unikania są migracje, co zwiększa antropopresję na środowisko w nowych obszarach. Wyczerpywanie dotychczasowych złóż podnosi ceny surowców, a przez to wyrobów. Innym skutkiem są poszukiwania i eksploatacja w nowych rejonach, co negatywnie wpływa na środowisko na kolejnych obszarach naszej planety. Doprowadza to często do konfliktów między społecznościami, firmami poszukującymi lub eksploatującymi, rządami i organizacjami pozarządowymi.

Wybrane przykłady konfliktu o zasoby

Konflikt o zasoby

Strony konfliktu

Eksploatacja ropy naftowej spod dna Oceanu Arktycznego

Rosja – Greenpeace

Polowania na wieloryby

Japonia – społeczność międzynarodowa

Gaz łupkowy

Społeczności gmin Grabowiec i Susiec (Zamojskie) – koncern paliwowy Chevron

Budowa elektrowni wodnych na rzece Omo w Etiopii i zmniejszenie dopływu wody do Jeziora Turkana

Etiopia – Kenia

Wycinanie drzew w Puszczy Białowieskiej

Lokalna społeczność – organizacje proekologiczne

iY0sHydOux_d5e285

3. Zasady zrównoważonego rozwoju

Dla zrównoważonego rozwoju priorytetem jest takie wykorzystanie zasobów, żeby co najmniej utrzymać osiągnięty poziom rozwoju oraz by zasobów wystarczyło dla przyszłych pokoleń.
Można to czynić na kilka sposobów. Jednym z nich jest zmniejszenie zużycia na przykład poprzez zmniejszenie energochłonności produkcji, zastąpienie urządzeń mechanicznych elektronicznymi, miniaturyzację wyrobów, energooszczędne budownictwo. Drugi sposób to powtórne użycie różnych produktów i materiałów, niekoniecznie zgodne z pierwotnym przeznaczeniem.

R1Ml3KGIoYsxG1
Szpula do kabli energetycznych wykorzystana jako stół

Trzeci sposób to recykling, dzięki któremu nie trzeba produkować od podstaw kolejnych ilości na przykład szkła, metali, tworzyw sztucznych, co pozwala zaoszczędzić drogocenne zasoby. Z odpadów organicznych wytwarza się kompost – naturalny nawóz, a w biogazowniach gaz i dalej energię elektryczną i cieplną.

Kolejnym sposobem ochrony zasobów jest wprowadzanie regulacji prawnych. Jednym z przykładów jest zakaz produkcji i importu do Unii Europejskiej żarówek, które świecą poprzez podgrzewanie włókna do wysokiej temperatury. Świetlówki i diody LED wymagają wielokrotnie mniej energii i są trwalsze. Inne regulacje to różne formy ochrony przyrody ograniczające inwestycje. Mogą to być na przykład plany zagospodarowania przestrzennego, parki narodowe, parki kultury. Podstawą takich działań jest jednak przekonanie społeczeństw o ich wadze poprzez edukację, zachęty, akcje promocyjne. Chodzi o to, by wprowadzane regulacje prawne były uznawane przez społeczeństwo za własne, a nie jako działania represyjne.

Polecenie 2

Spróbuj wyjaśnić, w jaki sposób przygotowanie i późniejsze stosowanie planów zagospodarowania przestrzennego przyczynia się do ochrony zasobów.

Ciekawostka

Jednym z drastycznych przykładów negatywnych konsekwencji nieracjonalnej eksploatacji zasobów jest Nauru – wyspa na Pacyfiku. Wydobywanie fosforytów przez ok. 100 lat zdewastowało 90% wyspy, powstał problem z wodą pitną, świat organiczny na lądzie i w morzu znacząco zubożał. Prawie całą żywność sprowadza się z zagranicy. Z powodu wyczerpania złóż bezrobocie sięga 90% (wg oficjalnych danych 23%).

R1ZjRlPBPDGXs1
W wyniku eksploatacji fosforytów środowisko naturalne wyspy zostało zdewastowane
iY0sHydOux_d5e351

Podsumowanie

  • Zasoby są konieczne do utrzymania poziomu życia i rozwoju.

  • Niektóre zasoby są nieodnawialne, ale racjonalna gospodarka może spowolnić ich zupełne zużytkowanie lub nawet zapobiec ich wyczerpaniu.

  • Eksploatacja zasobów może prowadzić do degradacji lub dewastacji środowiska.

  • Istnieje wiele sposobów prowadzących do zrównoważonego rozwoju i zmniejszających zależność od zasobów naturalnych. Są to m.in. zmniejszenie energochłonności, powtórne użycie, recykling, wprowadzanie odpowiednich regulacji prawnych wymuszających proekologiczne działania.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Wybierz firmę lub gospodarstwo rolne w swojej okolicy. Dowiedz się, z jakich zasobów (woda, paliwo, energia elektryczna, gleba itp.) korzysta. Zaproponuj sposoby zmniejszenia zużycia zasobów.

iY0sHydOux_d5e408

Słowniczek

antropopresja
antropopresja

oddziaływanie ludzi na środowisko

degradacja środowiska
degradacja środowiska

obniżenie wartości środowiska

dewastacja środowiska
dewastacja środowiska

zniszczenie walorów i wartości środowiska

lej depresyjny
lej depresyjny

koncentryczne obniżenie poziomu wód podziemnych wskutek ich eksploatacji

skały płonne
skały płonne

skały bez znaczenia gospodarczego w stosunku do surowca eksploatowanego

zasoby
zasoby

zbiorcza nazwa wszystkiego, co jest potrzebne ludziom i społecznościom do funkcjonowania i rozwoju; obejmują elementy naturalne (surowce, glebę, wodę, promieniowanie słoneczne itp.) i ludzkie (liczbę pracowników, ich wykształcenie, kulturę, a także poziom technologiczny, kapitał, budynki itp.)

iY0sHydOux_d5e530

Zadania

Ćwiczenie 1
Rr2kP5j742aVr1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1cgw82Sbq7TB1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RnItEgpfvYzgB1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1QSNWVo4DEMs1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R6tIuuRgrjLSE1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.