Scenariusz zajęć

IV etap edukacyjny, język polski, poziom podstawowy

Temat: „Prosty rachunek” Rodiona Raskolnikowa i „racje serca” Soni. Konflikt wartości w „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego

Treści kształcenia:

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

4. Wartości i wartościowanie. Uczeń:

3) Dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• Zna postaci literackie związane z motywem konfliktu,

• Potrafi rozpoznać i zinterpretować inspiracje filozoficzne autora powieści,

• Umie wyłonić i przeanalizować zjawiska istotne w dziele literackim,

• Zna genezę „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego,

• Potrafi wyłonić i przeanalizować relacje przyczynowo‑skutkowe w dziele literackim.

Nabywane umiejętności:

• Rozpoznawania i analizowania konfliktów w literaturze,

• Wskazywania na istotę analizowanych zjawisk,

• Nazywania wartości, na których oparta jest konstrukcja bohatera literackiego,

• Samodzielnego rozwijania wątków literackich,

• Charakteryzowania postaci literackiej, rozpoznawania motywacji jej działań,

• Samodzielnego analizowania i oceniania zjawisk związanych z etyką, moralnością.

Kompetencje kluczowe:

• Porozumiewanie się w języku ojczystym,

• Umiejętność uczenia się,

• Kompetencje społeczne i obywatelskie,

• Świadomość i ekspresja kulturalna.

Środki dydaktyczne:

• Sprzęt multimedialny: rzutnik multimedialny, tablica interaktywna, ekran (lub sprzęt do odtworzenia materiału filmowego),

• Zasoby multimedialne: film „Prof. Hartman o Zbrodni i karze”,

• Egzemplarze „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego.

Metody nauczania:

• Podająca: wyjaśnienie,

• Problemowa: rozmowa,

• Eksponująca: film,

• Praktyczne: ćwiczenia przedmiotowe, praca z tekstem,

• Aktywizująca: metoda sytuacyjna.

Formy pracy:

• Indywidualna jednolita,

• Grupowa zróżnicowana,

• Zbiorowa jednolita.

Przebieg zajęć:

Etap przygotowawczy

Nauczyciel prosi uczniów, aby przygotowali się do zajęć poprzez:

• Przyniesienie egzemplarzy „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego,

• Wyszukanie informacji na temat genezy dzieła.

Etap wstępny

Nauczyciel wita się z uczniami, następnie zapoznaje ich z tematem, celami zajęć oraz ich planowanym przebiegiem. Prosi młodzież, aby zastanowiła się nad znanymi jej postaciami literackimi, które przetrwały w tradycji kulturowej poprzez nadany im w dziele literackim kontekst konfliktu – poleca wskazanie jego okoliczności. Sugerowane odpowiedzi:

• Antygona, bohaterka dramatu Sofoklesa – obowiązki bohaterki jako poddanej władcy (szacunek dla jego rozkazów) oraz siostry (nakaz pogrzebania zwłok brata),

• bohaterowie ballady Adama Mickiewicza „Romantyczność” – „czucie i wiara” Karusi i narratora oraz „szkiełko i oko” starca (romantyczny irracjonalizm kontra oświeceniowy racjonalizm),

• konflikt wartości między arystokratami a rewolucjonistami w „Nie‑boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego,

• konflikt pokoleń w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.

Na zakończenie po krótkim omówieniu każdego przykładu nauczyciel wyjaśnia istotę konfliktu tragicznego. Na tablicy zapisuje myśl Hegla: „Prawdziwy tragizm zachodzi tylko tam, gdzie po obu stronach znajdują się siły etyczne i siły te popadają w kolizję”.

Etap realizacji

Nauczyciel zaprasza uczniów do obejrzenia materiału filmowego (zasób multimedialny). Prosi, by zwrócili uwagę na następujące zjawiska:

• Na czym polega, z czego wynika konflikt wartości?

• O jakich sprzecznościach jest mowa w zaprezentowanym materiale?

• Jakie sprzeczności zauważacie w postawach bohaterów?

Po emisji prowadzący zajęcia prosi uczniów o wyeksponowanie sprzeczności w postawach bohaterów poprzez zapisanie wniosków z obejrzanego filmu na tablicy. Nauczyciel, odnosząc się do tematu zajęć, omawia z uczniami genezę „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego. Należy przy tym wziąć pod uwagę:

• Związek utworu z teoriami filozoficznymi Hegla (prawo jednostki wybitnej do popełnienia czynów powszechnie uznanych za niemoralne), Stirnera („Jedyny i jego własność” jako manifest skrajnego indywidualizmu), Kanta (prymat poznania rozumowego),

• Popularność książki Napoleona o Juliuszu Cezarze,

• Sytuację ekonomiczną Rosji w drugiej połowie XIX wieku (kryzys, nędza społeczna, brak możliwości rozwoju dla młodych ludzi z niższych warstw społecznych).

Po omówieniu osadzenia społeczno‑kulturowego i historycznego dzieła nauczyciel zapowiada, że przedmiotem szczegółowej obserwacji w tej części zajęć będzie konflikt wartości w „Zbrodni i karze”. Proponuje uczniom podzielenie się na grupy. Następnie każdej przydziela odrębne zadanie:

• Racje Raskolnikowa. Wskaż przyczyny, które doprowadziły bohatera do zbrodni

(np. uczucie poniżenia wynikające ze skrajnej nędzy, samotność, niemożność wsparcia rodziny, niemożność ukończenia studiów, poczucie marnowania własnego potencjału intelektualnego, obserwacja nierówności społecznych, mizantropia, przekonanie o własnej wyjątkowości, chęć naprawy świata, racjonalizm, „prosty rachunek” – jedno życie w zamian za sto innych),

• Racje Soni. Na czym opiera się system etyczny bohaterki „Zbrodni i kary”?

(np. rola wiary w życiu Soni, wierność zasadom dekalogu, prymat racji serca nad racjami rozumu, wiara w boską sprawiedliwość, przekonanie o nienaruszalności boskich praw, skromność, miłosierdzie, poświęcenie dla rodziny, empatia, altruizm).

Uczniowie, pracując w zespołach, powinni podać następujące wnioski:

• Powieść neguje prawdy moralne poprzez przedstawienie postaw konkretnych bohaterów:

  • Swidrygajłow – nihilizm autodestrukcyjny (odrzucenie praw moralnych przez bohatera prowadzi do samobójstwa),

  • Łużyn – nihilizm egoistyczny (bohater odrzuca prawa moralne dla własnej korzyści),

  • Lebiezatnikow – nihilizm groteskowy (poglądy głoszone przez bohatera ujawniają jego małość i śmieszność),

• Powieść jest metaforą świata, w którym każdy ustanawia własne prawa (analiza fragmentu zakończenia powieści – sen Raskolnikowa podczas pobytu na katordze),

• Świat w utworze utrzymany jest w konwencji powieści realistycznej i psychologicznej (polifonia i jej wpływ na interpretację utworu – czytelnik wprowadzony w świat przedstawiony, możliwość samodzielnej oceny postaci, które są równorzędne).

Na zakończenie analizy konfliktu wartości nauczyciel proponuje uczniom zabawę pt. „Co by było, gdyby…?”. Młodzież ma stworzyć drzewko decyzyjne, z pomocą którego dokona analizy prawdopodobnych rozwiązań fabularnych w powieści:

• Gdyby Raskolnikow odziedziczył spadek pozwalający na ukończenie studiów…

• Gdyby nie spotkał Soni…

• Gdyby nie przyznał się do popełnienia zbrodni…

Etap końcowy

Podsumowując zajęcia, nauczyciel zwraca uwagę na istotne kwestie wydźwięku „Zbrodni i kary”:

• Twórczość Fiodora Dostojewskiego była i jest rozpatrywana pod kątem religijności. Problemy wiary oraz naruszenia norm moralnych były zawsze obecne w jego dorobku literackim (np. „Biesy”, „Bracia Karamazow”).

• „Zbrodnię i karę” można odczytywać jako moralitet. Konflikt wartości odbywa się w duszy głównego bohatera i decyduje o jego całym życiu.

Na zakończenie nauczyciel proponuje dwie opcje zadania domowego do wyboru:

1. Zapoznaj się z adaptacją „Zbrodni i kary” dokonaną przez Andrzeja Wajdę i napisz recenzję.

2. Zapoznaj się z animowaną wersją „Zbrodni i kary” w reżyserii Piotra Dumały i napisz jej recenzję.

R1Pf7KpDcRqn3