Horacy jako źródło inspiracji dla twórców różnych epok

R1YtgU7GYqgRo1

Zdjęcie przedstawia fragment płaskorzeźby. Ukazana jest na niej postać dojrzałego mężczyzny w todze, który trzyma w lewej dłoni puchar.

Horacy (65–8 r. p.n.e.) należał do najważniejszych twórców literatury antycznej. Jako autor Pieśni, Satyr, Listów poetyckich czy Sztuki poetyckiej wciąż wpływa na kulturę światową. Naśladowcy rzymskiego poety sięgają przede wszystkim do zbioru Carmina (w języku polskim nazywanego Pieśniami albo Odami). Istotny wpływ na ten kierunek recepcjirecepcjarecepcji dokonań Horacego miał w Polsce Jan Kochanowski, który wskazał na jego liryczny dorobek. Wcześniej (tzn. w średniowieczu) większą uwagę poświęcano Satyrom i Listom (a zwłaszcza Listowi do Pizonów, znanemu też jako Ars poetica, czyli Sztuka poetycka). Przepisywano je w klasztornych skryptoriach1skryptoriach i komentowano w szkołach, doceniając przede wszystkim za przekaz zawierający krytykę ludzkich wad lub za umiejętne podpowiadanie twórcom, jak należy pisać, by odbiorcę pouczyć i zabawić.

R17lfw1FiIdI61

Obraz przedstawia pejzaż. W centralnej części obrazu znajduje się koryto rzeki. Biegnie przez nią most. Rzeka tworzy liczne zakola. Płynie między pagórkami i wzniesieniami. Jej brzegi porasta trawa oraz krzewy i drzewa. Na prawym brzegu rzeki, na dużym wzniesieniu znajduje się polna droga. Widać idące po niej , pojedyncze postacie. W oddali po zboczach płyną wodospady, a także znajdują się zabudowania miejskie, widać wieże kościelne.

Wyraźna zmiana recepcji Horacego nastąpiła w renesansie, szczególnie za sprawą Francesca PetrarkiFrancescoFrancesca Petrarki, wielbiciela poezji rzymskiego poety. Autor Sonetów do Laury widział w twórcy Carmina największego liryka antyku. Podobne sądy wyrażał w Polsce Jan Kochanowski. W swych wierszach nobilitował poezję Horacego, stawiając ją wbrew opiniom wielu ówczesnych twórców i krytyków na równi z epiką Homera i Wergiliusza.

Humaniści najpierw naśladowali formę pieśni Horacego (np. typowe dla niego zwrotki składające się zazwyczaj z czterech wersów), jednak u Kochanowskiego widać już nawiązywanie do sposobu obrazowania oraz filozofii. Jednym z poetyckich wzorców stał się horacjanizmHoracjanizmhoracjanizm traktowany jako zjawisko obejmujące nie tylko rozwiązania formalne, ale też treściowe. Przejawiał się on m.in. w odwoływaniu się do postawy życiowej, którą w swych utworach zalecał poeta, czyli do łączenia epikureizmu i stoicyzmu. Horacjanizm oznacza również zainteresowanie twórczością Rzymianina, którego imię stało się synonimem wybitnego poety.

Różne przejawy zainteresowania twórczością Horacego

Literacki dorobek Horacego wciąż inspiruje twórców. Wpływ rzymskiego poety przejawia się na różne sposoby. Andrzej Wójcik w monografii poświęconej autorowi Carmina, wymienił kilka z nich. Wskazał m.in. na:

• lekturę utworów Horacego w oryginale (dotyczy to zwłaszcza wieków XVI–XVIII),

• tłumaczenia dzieł Rzymianina na język polski,

• parafrazyparafrazaparafrazy i naśladownictwa jego wierszy,

• sięganie po motywy obecne w dziełach rzymskiego liryka.

Tłumaczenia poezji Horacego na język polski powstawały od XVI stulecia. Zainicjował je Jan Kochanowski, który przełożył tylko wybrane pieśni. Istnieją jednak też przekłady całej twórczości rzymskiego liryka, obejmujące Pieśni, Satyry, Listy i inne dzieła albo ograniczające się do pierwszego z wymienionych zbiorów. Wśród polskich tłumaczy znajdują się wybitni filolodzy, ale również poeci. Po utwory Horacego sięgali m.in.: Jan Andrzej Morsztyn, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Cyprian Norwid, Adam Asnyk, Henryk Sienkiewicz, Julian Tuwim czy Czesław Miłosz.

W podejściu do dorobku Horacego ze strony tłumaczy, filologów i poetów można dostrzec różnice. Pierwsi z nich starali się możliwie wiernie oddać formę i treść wierszy Horacego. Poeci zazwyczaj parafrazowali te utwory. Sięgali po teksty Rzymianina, by dokonywać w nich zmian, np. wprowadzając do treści realia sobie współczesne, co sprawiało, że wymowa utworów stawała się aktualna, bliska czytelnikom danej epoki. Taką postawę można dostrzec już w wierszach poety z Czarnolasu, np. w parafrazie Horacjańskiej Ody II 20 (Non usitata nec tenui ferar) zamyka zbiór Pieśni ksiąg dwoje. Horacy w swojej pieśni zwracał do przyjaciela i opiekuna – Mecenasa, natomiast polski poeta kierował słowa do biskupa Piotra Myszkowskiego; Horacy w tym wierszu wymieniał nazwy antycznych ludów, które miały poznać jego dzieła (np. Getulów i Daków), a Kochanowski wyliczał narody sobie współczesne (np. Tatarów i Anglików).

Kolejnym sposobem nawiązywania do twórczości Horacego jest korzystanie z motywów, które można znaleźć w jego wierszach. Należy do nich topostopostopos Exegi monumentum (Postawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu), wyrażający przekonanie rzymskiego autora o unieśmiertelniającym charakterze poezji, co potwierdzają słowa: Non omnis moriar (Nie wszystek umrę). Podobną refleksję można znaleźć u wielu polskich poetów, z Kochanowskim na czele. Jednak część twórców przywołuje słowa Horacego, by z nimi dyskutować. Robił tak np. Julian Tuwim w wierszu Do losu, nie podzielając optymizmu Rzymianina: sława artysty po jego śmierci nie ma żadnego znaczenia. Podobna refleksja pojawia się w  Exegi monumentum autorstwa Antoniego Słonimskiego – tu tradycyjne wartości okazują się znacznie mniej trwałe niż zwykłe przedmioty codziennego użytku. Oba przykłady wskazują, że poezja Horacego wciąż prowokuje do dyskusji – a tym samym okazuje się aktualna.

Maciej Kazimierz Sarbiewski – „chrześcijański Horacy”

Ra1QXIkOruAxh1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, czoło wysokie, nos wąski, haczykowaty. Mężczyzna ma zaznaczony drugi podbródek. Ma wąsy. Ubrany jest w koszulę ze stójką i kaftan ze srebrnymi wyłogami. W prawej dłoni trzyma wieniec laurowy.

Do najważniejszych polskich naśladowców Horacego należy Maciej Kazimierz Sarbiewski2Maciej Kazimierz Sarbiewski. Żyjący w XVII stuleciu jezuita to kolejny przedstawiciel polskiego horacjanizmu. Kult, jakim darzył rzymskiego poetę, widoczny jest jego w pracach teoretycznoliterackich i w poetyckich dokonaniach. Jedna z rozpraw zawierających rozważania z teorii literatury nosi tytuł: Characteres lyrici, seu Horatius et Pindarus (Charaktery liryczne, czyli Horacy i Pindar). Polski autor przedstawiał w niej Horacego jako wzór poety. W swych utworach odwoływał się do niego bardzo często. Pomagał mu w tym fakt, że pisał wyłącznie w tym samym języku, co twórca Carmina, tzn. po łacinie. Realizował w niej zasadę imitatio, czyli twórczego naśladownictwa. Polegało ono u Sarbiewskiego na łączeniu form lirycznych (np. pieśni i epodEpodaepod) oraz motywów obecnych w dziełach Rzymianina z tematyką chrześcijańską. Polski liryk nazywał swoje utwory o charakterze intertekstualnymIntertekstualnośćintertekstualnym parodiamiParodiaparodiami, co było zgodne z XVII‑wieczną praktyką i nie miało intencji ośmieszenia pierwowzoru.

Łączenie antycznej formy z treściami odnoszącymi się do religii chrześcijańskiej przyczyniło się do tego, że polskiego jezuitę nazywano w całej Europie chrześcijańskim Horacym bądź sarmackim Horacym. Dla ówczesnych czytelników takie spajanie dwóch kultur było szczególnie atrakcyjne. Odkrywanie zależności między utworami, które dzieliło ponad 1600 lat, ale harmonijnie kojarzyły łacina, forma i tematyka, dawało okazję do uczestniczenia w dialogu kultury XVII‑wiecznej Europy współczesności z antykiem. Kiedy w następnym stuleciu miejsce łaciny jako języka międzynarodowego zajął język francuski, taki model literatury stał się mniej interesujący, a sława Sarbiewskiego przygasła.

Słownik