Wszelkie wyniosłości powierzchni Ziemi z czasem ulegają obniżeniu pod wpływem współdziałających ze sobą czynników wietrzenia, erozji i ruchów masowych. Materiał powstały w wyniku działalności wymienionych czynników podlega przemieszczeniu z wyższych miejsc do niższych. Ten stały proces przemieszczania się rozluźnionych materiałów z wyższych obszarów na niższe i prowadzący do stopniowego obniżania powierzchni Ziemi nazywamy denudacją. Proces ten obejmuje więc sumaryczne działanie wietrzenia, erozji i ruchów masowych.

Niezależnie od jednoczesnego wpływu trzech głównych procesów zaliczanych do denudacji – wietrzenia, erozji oraz ruchów masowych – w poszczególnych częściach świata mamy do czynienia z różnymi typami procesów denudacyjnych.

Zależnie od warunków zewnętrznych, np. klimatu lub czynników geologicznych, wyróżniamy denudację normalną, która rozwija się na obszarach o klimacie umiarkowanym mniej lub bardziej wilgotnym. W tym klimacie współdziałanie wietrzenia, erozji i ruchów masowych jest najlepiej widoczne. Ten typ denudacji jest najbardziej rozpowszechniony na Ziemi.

W klimacie suchym mamy do czynienia z denudacją pustynną. W tych warunkach na pierwszy plan wysuwa się wietrzenie mechaniczne (chemiczne z powodu braku wody jest marginalne). Erozja wodna i ruchy masowe odgrywają nieregularną lub słabą rolę.

Denudacja glacjalna występuje na obszarach poddanych okresowym lub całkowitym zlodowaceniom. W tym przypadku największe znaczenie mają wietrzenie mechaniczne i ruchy masowe (osuwiska, obrywy skalne - obszary górskie).

Rozpatrując proces ruchów masowych, należy zwrócić uwagę na trzy główne aspekty: siłę ciężkości, nachylenie stoku i zwięzłość skał. Na każde ciało znajdujące się na powierzchni pochylonej działa siła ciężkości w postaci dwóch składowych:

• siły odrywającej – skierowanej zgodnie ze spadkiem,

• siły trzymającej – skierowanej prostopadle do siły odrywającej.

Wartość siły odrywającej rośnie wraz ze wzrostem pochylenia powierzchni. Innymi słowy im bardziej składowa odrywająca będzie zbliżona do kierunku siły ciężkości, tym szybsze będzie przemieszczanie się mas skalnych po stoku.

Z nachyleniem stoku związany jest bezpośrednio kąt naturalnego spoczynku. Jest to maksymalny kąt, przy którym materiał luźny nie ulega jeszcze przemieszczaniu pod wpływem siły ciężkości. Wartość tego kąta jest bardzo różna i wynosi około 20° dla żwirów, 43° dla ostrokrawędzistych piargów oraz 35‑55° dla gruzowo‑gliniastych pokryw zwietrzelinowych. Z chwilą uzyskania przez zbocze kąta nachylenia większego od naturalnego kąta spoczynku następuje przemieszczanie materiału w dół stoku.

Poszczególne skały odznaczają się bardzo różną zwięzłością. Możemy wyróżnić skały zwięzłe – jak bazalt, wapień, piaskowiec – i luźne: piaski, żwiry, piargi, gliny. Ważnym czynnikiem jest zawartość części koloidalnych i wody, a także wielkość oraz kształt cząstek. Wymienione elementy determinują spoistość lub sypkość skał. Skały luźne i sypkie wymagają niewielkiego kąta nachylenia, aby uruchomić ruch przemieszczający. Odwrotna sytuacja występuje w przypadku skał zwięzłych i spoistych, które tworzyć mogą nawet pionowe ściany i urwiska.

Analizując ogólnie ruchy masowe, można stwierdzić, że mają one różne:

• tempo – zachodzą szybko lub bardzo powoli,

• rozmiary – mają rożną wielkość,

• zasięg – mogą mieć różną głębokość,

• nasilenie – mogą odbywać się często, rzadko lub okresowo.

Istotnym elementem jest przebieg ruchów masowych, gdyż warunkuje on powstawanie określonych form. Dlatego też ważne jest poznanie głównych czynników warunkujących ten przebieg:

• nachylenie stoku,

• budowa podłoża – zarówna ta litologiczna, jak i tektoniczna,

• klimat – zwłaszcza temperatura i opady.

Zdecydowanie największy wpływ na przebieg ruchów masowych ma nachylenie stoku. To od niego zależy tempo, rozmiar i nasilenie ruchów masowych. Całkowicie inny przebieg mają ruchy masowe w przypadku stoku pionowego i takiego o większym lub mniejszym nachyleniu.

W zależności od wybranych kryteriów możemy wyróżnić wiele klasyfikacji ruchów masowych. Do najbardziej popularnych należy podział ruchów masowych na:

• osuwanie,

• odpadanie,

• obrywanie,

• spełzywanie,

• spłukiwanie,

• spływanie.

Gdy proces grawitacyjnego zsunięcia się warstw skalnych zachodzi szybko, mamy do czynienia z osuwaniem i powstawaniem osuwisk. Proces osuwania może trwać kilka minut, w czasie których osunięciu ulegają olbrzymie masy skalne i ziemia. W takich przypadkach prędkość osuwisk może dochodzić do kilku metrów na sekundę. W innych przypadkach proces ten może trwać kilka godzin lub dni (a nawet kilka lat). Osuwiska mogą powstać nagle i niespodziewanie lub mogą je poprzedzać pewne symptomy w postaci pęknięć, rys, szczelin itp. Uwzględniając stosunek do budowy geologicznej (układ warstw podłoża), możemy wyróżnić osuwiska: asekwentne, konsekwentne i insekwentneosuwiska insekwentneinsekwentne, obsekwentne, subsekwentne. Osuwiska możemy podzielić ze względu na rodzaj osuwanego materiału na osuwiska: ziemne, zwietrzelinowe i skalne.

R1OwM9m0V6CB11

Na zdjęciu widać osuwisko w San Salvador w 2001 roku. Na fotografii znajduje się stromy stok - w jego centralnej części widoczny jest szeroki ślad po spadku ziemi z osuwiska. Po jego obu stronach zbocza wzniesienia porasta roślinność. Osuwisko sięga aż do osiedla domków jednorodzinnych, gdzie zniszczyło część mieszkań.

W przypadku stromych stoków możemy zaobserwować procesy obrywania. Różnią się one od osuwisk prędkością ruchu (dochodzącą do kilkuset metrów na sekundę) jak również sposobem przemieszczania się materiału skalnego – najczęściej spada on swobodnie (pionowo), bez kontaktu ze stokiem. Zbliżonym procesem do obrywania jest odpadanie. Dochodzi do niego w następstwie procesu wietrzenia, które powoduje zmianę struktury wewnętrznej skały i powstanie w niej pęknięć. Na obszarach wysokogórskich i polarnych głównie jest to wietrzenie mrozowe, w klimacie suchym i ciepłym oraz na klifach nadmorskich – wietrzenie solne. Odpadaniu, w odróżnieniu od obrywania, ulegają pojedyncze, mniejsze elementy, których droga pokonywana jest w locie. Dodatkowo może mieć ono powtarzalny lub cykliczny charakter, w efekcie u stóp wzniesienia tworzy się wówczas stożek usypiskowy lub powstają nieregularne hałdy piargowe.

Spełzywaniu podlegają zwietrzeliny i utwory luźne. Ruch ten może odbywać się z udziałem lub bez udziału wody. Jest on bardzo powolny, ale stały. Ruch pełzający nie odbywa się na stromych zboczach, gdyż nie są one pokryte zwietrzeliną. Najprawdopodobniej zbocza o nachyleniu 3–6° są najdogodniejsze do tworzenia się spełzywań.

RYH26YzOviszO

Rysunek przedstawia schemat spełzywania. Ujęty jest na nim jest stok, pod którym znajdują się warstwy skalne. Część z nich przy powierzchni jest zakrzywiona, co powoduje, że na stoku niektóre warstwy są wypiętrzone. Te wypukłe formy terenu są zaznaczone i podpisane na schemacie jako haki zboczowe. Na powierzchni stoku znajdują się przechylone drzewa, płot i osuwające się kamienie.

Z procesem spływania mamy do czynienia w sytuacji, gdy zwietrzelina na stokach zostaje przepojona wodą. Najczęściej pokrywa zwietrzelinowa składająca się z materiałów gliniastych, piaszczysto‑gliniastych lub pyłowych ma dużą miąższość. Wówczas zachodzą spływy błotne, które mają dynamiczny przebieg, zachodzą najszybciej w sytuacji całkowitego braku roślinności.

O rodzajach ruchów masowych przeczytasz także w e‑materiale „Rodzaje ruchów masowych”.

Słownik