Przeczytaj
Przyczyny rozbicia dzielnicowego
Testament, statut sukcesyjny Bolesława III Krzywoustego, wszedł w życie w 1138 r., po śmierci władcy. Książę wydzielił w nim dzielnice dla czterech synów (później bracia ze swoich ziem wydzielili dla najmłodszego dzielnicę) oraz wprowadził zasady pryncypatupryncypatu i senioratusenioratu. Krzywousty, jak sądził, godził w ten sposób ideę jedności i siły państwa z nadaniem uprawnień dziedzicznych członkom dynastii Piastów. Pragnął też uregulować kolejność obejmowania przez nich władzy zwierzchniej.
Część historyków uważa, że Krzywousty w swoim testamencie nie tylko utrzymał władzę zwierzchnią najstarszego księcia nad braćmi, ale też założył, że po śmierci kolejnych książąt ich dzielnice wrócą do dzielnicy senioralnejdzielnicy senioralnej. Jednak już trzy lata po śmierci księcia, w 1141 r., wybuchły bratobójcze walki. Książęta piastowscy respektowali testament wtedy, kiedy było im to na rękę, bądź też różnie go interpretowali. Młodsi synowie Krzywoustego, z pomocą możnowładców obawiających się wzmocnienia władzy centralnej, doprowadzili w 1146 r. do ucieczki z kraju księcia seniora Władysława, zwanego z tego powodu Wygnańcem, który nieskutecznie próbował ograniczyć ich wpływy. Funkcję seniora przejął najstarszy z juniorów, książę Bolesław IV Kędzierzawy.
W październiku 1166 r. na polu bitwy zginął następny syn Bolesława Krzywoustego, Henryk Sandomierski, który przekazał w testamencie swoją dzielnicę najmłodszemu z braci, Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Kolejny senior Bolesław Kędzierzawy postanowił jednak zachować księstwo sandomierskie dla siebie. Decyzja ta wywołała groźbę buntu Kazimierza Sprawiedliwego, którego wsparli Mieszko III Stary i możni. Bolesław Kędzierzawy ustąpił i oddał Sandomierz bratu. W 1177 r. doszło do kolejnego konfliktu, tym razem możni zbuntowali się przeciwko Mieszkowi Staremu (objął tron krakowski po śmierci Bolesława Kędzierzawego), który również musiał udać się na wygnanie. Tron po starszym bracie w Krakowie przejął Kazimierz Sprawiedliwy.
Po śmierci trzeciego z rzędu księcia seniora Mieszka Starego w 1202 r. ostatecznie upadła idea senioratu. Odtąd księstwa prowadziły odrębną politykę, inaczej też rozwijały się gospodarczo, często uzależniały się od krajów ościennych. Postępowało osłabienie więzi ogólnopolskich. Zasada pryncypatu przestała obowiązywać w 1227 r., po śmierci Leszka Białego, syna Kazimierza Sprawiedliwego.
Spadkobiercy synów Krzywoustego dokonywali kolejnych podziałów swoich dzielnic. W XIII w., kiedy nastąpiło apogeumapogeum rozbicia dzielnicowego, tylko na Śląsku funkcjonowało kilkanaście księstw piastowskich. Podobny proces miał miejsce na Kujawach i Mazowszu, a Małopolska i Wielkopolska okresowo ulegały podziałom i zjednoczeniom.
Wyjaśnij, co zdecydowało o kształcie dzielnicy senioralnej.
Anatomia procesu rozpadu
Którym z kolei synem Bolesława Krzywoustego był Mieszko III Stary?
Rozbicie dzielnicowe przyniosło osłabienie władzy centralnej i w konsekwencji państwa, co oznaczało wzrost zagrożenia ze strony sąsiadów. Dowodem tego była m.in. wyprawa na Polskę Fryderyka Barbarossy z 1157 r. zakończona upokarzajacym hołdem Bolesława Kędzierzawego. Cesarz chciał przywrócić na tron Władysława II Wygnańca, który znalazł schronienie na jego dworze.
Piastowie w okresie rozbicia dzielnicowego nieustannie szukali wsparcia na dworze niemieckim, np. Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy rywalizowali ze sobą o wysokość darowizn, które wpłacali królowi Henrykowi IV. Książęta piastowscy musieli też kupować sobie przychylność wyższego duchowieństwa. Kazimierz Sprawiedliwy w zamian za uznanie swojej władzy w dzielnicy senioralnej, zdobytej faktycznie w wyniku zamachu stanu, w 1180 r. zrzekł się prawa do dziedziczenia prywatnego majątku po zmarłych biskupach oraz opatach i zwolnił dobra kościelne z obowiązku nieodpłatnego utrzymania podróżującego po dzielnicy księcia i jego dworu. Był to formalny początek procesu uniezależniania się w Polsce duchowieństwa od władzy świeckiej.
Zjazd w Gąsawie i dalszy rozpad
Liczba potomków dynastii Piastów, chętnych do przejęcia władzy, stale rosła, co na przełomie XII i XIII w. doprowadziło do bardzo istotnych przemian politycznych. Wykształciły się trzy podstawowe linie rodu: śląska – zapoczątkowana przez Władysława Wygnańca (jego synowie powrócili z wygnania po śmierci ojca), wielkopolska – pochodząca od Mieszka Starego, oraz małopolsko‑mazowiecko‑kujawska – wywodząca się od potomków Kazimierza II Sprawiedliwego.
W XIII w. walka o władzę między książętami piastowskimi przybrała ekstremalne formy. W Wielkopolsce Władysław Odonic walczył o ojcowiznę ze swoim stryjem Władysławem Laskonogim i każdy z nich szukał sojuszników wśród innych książąt. Na Pomorzu Gdańskim zaś swoje wpływy umacniał książę Świętopełk II z dynastii Sobiesławiców i wkrótce sprzymierzył się z Władysławem Odonicem, wrogiem księcia krakowskiego Leszka Białego, tytułującego się księciem Polski. W 1227 r. odbył się ogólnopolski zjazd książąt i biskupów w Gąsawie, zwołany przez Leszka Białego. Zjazd miał m.in. pomóc opracować wspólny plan interwencji na Pomorzu Gdańskim i w Wielkopolsce, które otwarcie nie respektowały władzy seniora.
Ludzie Świętopełka i Odonica napadli na Gąsawę 23 lub 24 listopada. Leszek Biały zginął podczas ucieczki, a Henryk I Brodaty ze śląskiej linii dynastii Piastów został ciężko ranny. Rozpoczął się okres otwartych walk książąt o tron krakowski. Odtąd żaden z władców nie był już w stanie przewodzić innymi. Dzielnice stały się niezależnymi państewkami. Polska utraciła faktyczną kontrolę nad Pomorzem Gdańskim, a tym samym – po wcześniejszej utracie Pomorza Zachodniego – książęta piastowscy zostali pozbawieni bezpośredniego dostępu do morza.
Stałe powiększanie się liczby księstw dzielnicowych utrudniało seniorom sprawowanie nad nimi władzy. Za panowania Bolesława Kędzierzawego młodsi książęta pełnili funkcje zarządców prowincji, a na przełomie XII i XIII w. stali się niezależnymi władcami. To pogłębiło rozbicie kraju. W księstwach dzielnicowych zaczęły powstawać odrębne urzędy dworskie, różne było też tempo rozwoju gospodarczego poszczególnych dzielnic, a ich mieszkańcy mieli odmienne obyczaje, dialekty oraz interesy polityczne. Pozycję księcia zwierzchniego najbardziej jednak osłabiały walki o tron krakowski, toczące się przez prawie cały XIII wiek.
Polska wkroczyła w okres największego rozbicia dzielnicowego po śmierci Henryka Pobożnego w 1241 r. – władza centralna praktycznie przestała istnieć, a liczba dzielnic piastowskich zbliżyła się do dwudziestu! W tym czasie rozdrobnieniu uległy Śląsk i Mazowsze. Władca mazowiecki Siemowit (zmarł w 1264 r.) podzielił księstwo pomiędzy trzech swoich synów. Władza kolejnych Piastów słabła, a kraj stał się miejscem ciągłych konfliktów między licznymi książętami. We Wrocławiu doszło do tego, że nie przestrzegano zasady dziedziczenia, ale możni decydowali o tym, który książę obejmie władzę. Popierali tego, który wydawał się podatniejszy na ich wpływy. Grabieże i mordy ludności były na porządku dziennym, co ostatecznie doprowadziło do upadku prestiżu władzy i opóźniło możliwość zjednoczenia Polski.
Księciem piastowskim cieszącym się w okresie rozbicia dzielnicowego najgorszą sławą był Bolesław Rogatka (ok. 1224–1278), syn znamienitego Henryka Pobożnego i wnuk Henryka Brodatego. Uchodził on za dziwaka, który nie potrafił nad sobą panować. Miał w zwyczaju tygodniami włóczyć się po śląskich gościńcach w towarzystwie grajka. Dopuścił się ludobójstwa, paląc żywcem w Środzie Śląskiej, bez żadnego powodu, ok. 500 mieszczan. Być może na charakter Rogatki miało wpływ przesadnie rygorystyczne wychowanie. Babka chłopca Jadwiga, późniejsza święta, by wpoić malcowi pokorę, obmywała jego twarz wodą, w której wcześniej myły nogi zakonnice. Bolesław, już jako dorosły, nie pożegnał się z umierającą w 1265 r. swoją matką Anną ani nie wziął udziału w uroczystościach kanonizacji babki.
Bolesław został księciem w wieku ok. 17 lat, po śmierci ojca, który zginął w bitwie pod Legnicą w 1241 roku. Młody władca nie sprostał zadaniu. Odziedziczył cały Dolny Śląsk oraz kontrolę nad Małopolską i Wielkopolską, ale po niemal 40 latach panowania jego włości skurczyły się do okrojonego księstwa legnickiego. W 1250 r., aby mieć pieniądze na wojny z młodszymi braćmi, Rogatka oddał w zastaw arcybiskupowi Magdeburga ziemię lubuską. Miała ona ważne znaczenie strategiczne, bo strzegła przeprawy przez Odrę. Bolesław nie zdołał jej wykupić. Umożliwiło to Marchii Brandenburskiej utworzenie Nowej Marchii i najazdy na tereny Korony Polskiej.
Próby zjednoczeniowe
Pierwsze takie próby podjęli książęta śląscy Henryk I Brodaty i jego syn Henryk II Pobożny. W odwiecznym sporze między papiestwem a cesarstwem Piastowie śląscy tradycyjnie stali po stronie cesarza. Henryk Pobożny odwrócił ten sojusz, co pozwoliło mu na naprawę relacji z arcybiskupem gnieźnieńskim Pełką, a w dalszej perspektywie otwierało drogę do starań o koronę. Równolegle Pobożny wykonał skuteczne kontruderzenie na Brandenburczyków, którzy w pierwszych miesiącach rządów Henryka zdobyli strategiczny gród w Santoku. Dzięki wydaniu córki Konstancji za syna Konrada mazowieckiego poprawił też stosunki z Mazowszem.
Co symbolizuje herb na tarczy księcia?
U schyłku XIII w. Henryk IV Prawy (Probus), kolejny książę wrocławski, przez wiele lat próbował zrealizować plan swojej koronacji na króla Polski. W celu podporządkowania sobie innych dzielnic, a zwłaszcza ziemi krakowskiej, toczył wojny m.in. z Bolesławem płockim i wspierającym go Władysławem Łokietkiem. Ostatecznie wygrał książę wrocławski, który w lecie 1289 r. zdobył Kraków. Zdobywszy kontrolę nad stolicą Małopolski, Probus wysłał do papieża prośbę o zezwolenie na noszenie berła i korony. Książę zmarł jednak nagle (prawdopodobnie został otruty) w 1290 roku.
W testamencie Henryk Probus zapisał Małopolskę z Krakowem księciu Wielkopolskiemu Przemysłowi II. Przemysł we współpracy z arcybiskupem gnieźnieńskim Jakubem Świnką również dążył do zjednoczenia ziem piastowskich. Nie miał jednak dostatecznego poparcia miejscowych możnych. Jednocześnie rosło zagrożenie ze strony władcy Czech Wacława II z dynastii Przemyślidów, dlatego Przemysł ostatecznie postanowił ustąpić z Małopolski, która znalazła się pod panowaniem czeskim.
Przemysł natomiast przejął władzę na Pomorzu Gdańskim, zjednoczył je z Wielkopolską i 26 czerwca 1295 r. w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Wkrótce po tym, 8 lutego 1296 r., król został zamordowany podczas nieudanej próby porwania dokonanej z inspiracji margrabiów brandenburskich.
Wskaż ziemie, które po śmierci Bolesława Krzywoustego znalazły się w dzielnicy senioralnej. Czy ziemie Władysława Łokietka znalazły się w 1300 roku pod panowaniem Wacława I?
Walki książąt piastowskich o władzę były niezwykle okrutne. Syn Bolesława Rogatki, Henryk V Brzuchaty, okazał się utalentowanym dowódcą. Wygrał bitwę pod Stolcem, choć sytuacja była tak beznadziejna, że jego własny ojciec i część legnickich rycerzy uciekli z pola walki. Tymczasem Henryk V nie tylko pokonał, ale również wziął do niewoli wodzów strony przeciwnej: Przemysła II i Henryka III Głogowczyka. Rywalizacja Henryka V Brzuchatego i Henryka III Głogowczyka na Śląsku trwała w następnych latach. Wydawało się, że Brzuchaty osiągnie zwycięstwo, bo wygnał Głogowczyka z Wrocławia i został księciem wrocławskim.
Jednak w listopadzie 1293 r. Głogowczyk podstępem porwał Henryka V i na kilka miesięcy zamknął go w uniemożliwiającej jakikolwiek ruch metalowej skrzyni. Miała ona tylko dwa otwory, aby więzień mógł pobierać pokarm i wydalać. Ta okrutna niewola skończyła się, gdy Brzuchaty uległ i zgodził się zapisać Głogowczykowi dziewięć miast ze swoich włości oraz zapłacić ogromny okup. Po tym książę odzyskał wolność, ale stracił zdrowie psychiczne i fizyczne. Zmarł w lutym 1296 roku.
Do 1300 r. Wacław II podporządkował sobie większość dzielnic, przyjął hołdy lenne od kilku książąt piastowskich i koronował się na króla Polski (trzy lata wcześniej objął już tron czeski).
Jak myślisz, dlaczego margrabiowie nie chcieli dopuścić do zjednoczenia ziem polskich?
Tuż po koronacji Wacław II, aby znaleźć dodatkowe podstawy prawne do korony polskiej, ożenił się z jedyną córką Przemysła II, Elżbietą Ryksą. Król kontrolował wówczas wszystkie dzielnice z wyjątkiem księstwa Henryka III Głogowczyka. Krótkie panowanie Wacława II, bo zaledwie pięcioletnie, licząc od dnia koronacji do śmierci na gruźlicę, przyczyniło się do rozwinięcia tendencji zjednoczeniowych i przybliżyło koniec rozbicia dzielnicowego.
Rządy w Polsce Wacław II oparł na ustanowionym przez siebie urzędzie starostystarosty, co usprawniło administrację. W całym kraju doszło do poprawy bezpieczeństwa i wzrostu dochodów skarbu, a to umożliwiło wprowadzenie silnej waluty – grosza praskiegogrosza praskiego. Przede wszystkim jednak możni, zwłaszcza w Wielkopolsce, docenili zalety jednolitości państwowej. Po śmierci Wacława II czekali na kogoś, kto mógłby zająć jego miejsce. Tym kimś okazał się Władysław Łokietek.
Słownik
(z łac. apogaeum, gr. apogeion – oddalony od Ziemi) szczytowy punkt, największe nasilenie czegoś, osiągnięcie wartości maksymalnej
(z łac. senioratus od senior – starszy) stosowana w wiekach średnich zasada określająca porządek obejmowania tronu; ustanawiana była często po podziale kraju między synów władcy i określała, że po jego śmierci władzę zwierzchnią ma każdorazowo sprawować najstarszy męski przedstawiciel rodu (senior)
(z łac. principatus – pierwszeństwo, władza najwyższa, od princeps – pierwszy) zasada sprawowania władzy wprowadzona testamentem Bolesława Krzywoustego; polegała na tym, że najstarszy z książąt dzielnicowych miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (książę zwierzchni). Do jego przywilejów należało otrzymanie w posiadanie, oprócz swojej dzielnicy, ziemi krakowskiej
ziemia krakowska połączona pasem centralnym z Pomorzem Gdańskim, którą zgodnie z zasadą senioratu–pryncypatu miał otrzymywać najstarszy książę piastowski. Do ok. 1227 r. jej posiadanie wiązało się z władzą zwierzchnią nad innymi dzielnicami
od XIV w. do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim. Starosta generalny był namiestnikiem prowincji; starosta grodowy nadzorował administrację skarbową i sądy w powiecie, miał prawo egzekucji wyroków sądów ze swojego powiatu; starosta niegrodowy był dzierżawcą dóbr królewskich
srebrna moneta wprowadzona na ziemiach polskich przez Wacława II w 1300 r., bita do 1547 roku. Stała się najpopularniejszą monetą obiegową i przeliczeniową w średniowiecznej środkowej Europie. Podstawą jej znaczenia były zasobne złoża srebra w Czechach, które pozwalały na bicie do kilkunastu milionów groszy rocznie. Żaden inny kraj regionu nie mógł sobie pozwolić na utrzymanie wartości grosza (udziału czystego srebra w monecie) zbliżonej do grosza praskiego
Słowa kluczowe
rozbicie dzielnicowe w Polsce, dynastia Piastów, zjazd w Gąsawie, Władysław Łokietek, Mieszko III Stary, Bolesław Kędzierzawy, Henryk Probus, Przemysł II, Henryk Pobożny
Bibliografia
Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), t. 2, Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego i powstanie monarchii stanowej w Polsce, oprac. G. Labuda, B. Miśkiewicz, Poznań 1967.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 10, Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w., oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.