R1H4yLPFdvrN91

Obraz przedstawia scenę zbiorową. Na dworze siedzi grupa kobiet, mężczyzn oraz nagich dzieci. Mężczyźni są półnadzy, kobiety mają założone długie, przewiewne suknie. Wśród nich siedzą pies oraz lew. Ludzie przytulają się i trzymają za ręce. Obok stoi drzewo, na które wspina się nagi młodzieniec. W tle znajduje się morze.

Przyjmijmy, że utopia społeczna to utwór, który zawiera krytyczny obraz społeczności, w której przyszło żyć autorowi, oraz wyobrażony model społeczeństwa doskonałego. Wyrasta więc ze wspomnianego napięcia między „jest” i „powinno być”. Napięcie to jest w utopiachutopiautopiach radykalne i dlatego cechą utopii jest bezkompromisowa postawa wobec kwestionowanego porządku. Utopista nie nawołuje do stopniowego reformowania rzeczywistości, nie operuje różnymi odcieniami w jej ocenie. Zmierza raczej do stworzenia modelu życia w pełni alternatywnego, pozbawionego wszelkiego zła i niesprawiedliwości, które przypisuje aktualnej rzeczywistości. Utopijna rzeczywistość miała wyzwalać w człowieku naturalne dobro, wolność i szczęście. Oczywiście stworzony obraz lepszego świata może służyć ucieczce od nieakceptowanego świata i być jedynie prywatnym eksperymentem myślowym. Może jednak też zawierać wezwanie i motywację do realnej zmiany tego, co jest.

Bezkompromisowość utopistów prowokuje do pytania o realność utopijnych projektów. Wbrew skojarzeniom potocznym nie należy uważać utopijności wyłącznie za synonim naiwnej i niemożliwej do zrealizowania mrzonki. Przynajmniej część utopistów była przekonana o możliwości realizacji swoich projektów, a niektóre z projektów stały się w jakiejś mierze rzeczywistością.

RrK7P5ZOFAK9Y1

Ilustracja przedstawia kompleks budynków otoczony murem. W środku jest trawnik z wyznaczonymi ścieżkami. Z kilku kominów wydobywa się dym. Wokół kompleksu rosną drzewa i są wzniesienia. W tle płynie rzeka.

R. OwenRobert OwenR. Owen reformował angielskie wytwórnie bawełny i założył komunę New Harmony w Stanach Zjednoczonych. Utopijne pomysły Ch. FourieraCharles FourierCh. Fouriera realizowano w formie wspólnot w USA, a w Europie inspirował się nimi przemysłowiec francuski J.B. Godin. Faktem jest jednak, że utopie nie znajdowały w praktyce społecznej realizacji kompleksowych i niezawodnych, realizacje cząstkowe zaś niejednokrotnie przynosiły skutki dramatycznie różne od założonych, czego świadectwa dostarczył zwłaszcza wiek XX w postaci porewolucyjnej rzeczywistości Rosji czy Chin. Zawodność utopii nie niweczy jednak ich żywotności i atrakcyjności, prawdopodobnie utopie są wpisane w ludzkie życie tak, jak wpisane w nie jest w ogóle wybieganie myślą w przyszłość.

Trudno jednak odnaleźć cechy stanowiące o differentia specificadifferentia specificadifferentia specifica utopii. Czy utopie wyrażają ideał, do którego dążymy? Czy są prognozami przyszłości? Marzeniami? Eksperymentem społecznym? Zapewne wszystkim po trochu. Pełnią też różnorodne funkcje w kulturze. Dystansując nas od bieżących realiów i przedstawiając rzeczywistość radykalnie od nich odmienną, otwierają nas na nowe możliwości. Dzięki obrazom zawartym w utopiach doskonalimy zmysł krytyczny, dzięki utopijnym projektom ćwiczymy społeczną wyobraźnię i wiarę w ludzką sprawczość. Utopie podtrzymują również przekonanie o znaczeniu wartości, takich zwłaszcza jak sprawiedliwość czy wolność, które stanowią swoiste drogowskazy tak dla krytyki starych, jak i dla projektowania nowych społecznych porządków. Jeżeli przyjrzeć się bogactwu utopijnych projektów, a także utopijnym motywom rozsianym w kulturze, to widać, że wymyślanie „krain szczęśliwości” jest jednym z ulubionych twórczych zajęć człowieka.

R1KuOY6BzgoZz1

Obraz przedstawia grupę nagich ludzi w ogrodzie. Tańczą, siedzą, rozmawiają i kąpią się w sadzawce. Obok znajdują się zwierzęta: lwy, jeleń i sarna. W tle są mur oraz krajobraz górski.

Utopie społeczne w ciekawy i niekiedy filozoficznie wyrafinowany sposób uzasadniają postulowany doskonały model społeczeństwa. Uzasadnienia odwołują się np. do natury człowieka, woli Boga, praw historii, rozumu, wartości ujmowanych jako absolutne, pozaczasowe źródło i wzór doskonałych modeli życia. Taki charakter miała choćby Platońska utopia państwa doskonałego z dialogu Państwo, która wspierała się na metafizycznych założeniach platonizmu. W poszukiwaniu i uzasadnianiu doskonałych wzorów utopie odwoływały się także do mistyfikowanych czasów i miejsc. Taki charakter miała utopia pra‑Aten i Atlantydy, również autorstwa Platona. Utopie nowożytne, jak Miasto Słońca Campanelli czy Nowa Atlantyda BaconaFranciszek BaconBacona odwoływały się do rozumnej natury człowieka, która znajdowała spełnienie w opartym na wiedzy porządku społecznym, panującym na tajemniczych wyspach. Trzej przedstawicieli utopijnego socjalizmu, Saint‑Simon, Owen i Fourier budowali swoje społeczne modele na wierze w możliwości nauki sprzężone z nowymi formami organizacji pracy oraz ideałami sprawiedliwości społecznej.

W utopiach społecznych spotykamy ciekawe zróżnicowanie, którego kryterium to stosunek do zastanego ładu. Oczywiście każda utopia odnosi się do niego krytycznie, ale krytyka ta może prowadzić albo do wycofania się ze świata zastanego i budowania wewnątrz niego enklaw alternatywnego sposobu życia, albo też do walki o zasadnicze przekształcenie świata zastanego. J. Szacki te dwa rodzaje utopii nazywa utopią zakonu i utopią polityki. Dla pierwszej charakterystyczna jest odmowa uczestnictwa w „tu i teraz” i brak programu jego całościowej zmiany. Realizacja takiej utopii wiąże się często z kultywowaniem alternatywnych sposobów życia w poszukujących ideału wspólnotach. Przykładem mogą być wspólnoty zakonne lub komuny młodzieżowe lat sześćdziesiątych. Dla utopii drugiego rodzaju charakterystyczny jest nakaz działania w skali całego społeczeństwa oraz zerwania ciągłości dotychczasowego porządku. Można powiedzieć, że utopia taka zakłada stworzenie nowego społeczeństwa. Taki charakter miały utopie wczesnego socjalizmu, na przykład Fourierowska, a zwłaszcza rewolucyjne, od Robespierra i Babeufa do Marksa czy Mao Zedonga.

Czy człowiek rzeczywiście pragnie utopii, czy może pragnie utopii zrealizowanej?

I dalej autor cytuje Fiodora Dostojewskiego:

Cytowani autorzy dostrzegli to, co potwierdza historyczne doświadczenie: w  utopii zrealizowanej zazwyczaj niknie jej pierwotny sens.

Słownik