Po co mówić, że wszyscy ludzie są śmiertelni?

Z lekcji matematyki na pewno pamiętasz działania z niewiadomymi. Jeśli dostajesz do rozwiązania działanie 5 + x = 17, to jesteś w stanie wydedukować, że x to liczba 12, pod warunkiem, że działanie jest poprawne. We wnioskowaniach, z którymi spotykamy się na co dzień, zachodzi podobna sytuacja. O ile do tej pory uczyliśmy się, że poprawne wnioskowanie składa się z wniosku i odpowiedniej liczbie przesłanek, o tyle w praktyce bardzo często spotykamy się z wnioskowaniem z różnych powodów niekompletnym. Niekompletność ta najczęściej polega na tym, że we wnioskowaniu brakuje co najmniej jednej istotnej przesłanki.
Prześledźmy następujące rozumowanie:

Czy to rozumowanie jest poprawne? Wydaje się dość oczywiste, prawda? Jeśli jestem żywym człowiekiem, to przecież muszę oddychać. A jednak po głębszej analizie odkrywamy, że brak w tym rozumowaniu jednej istotnej przesłanki. Pełna wersja tego wnioskowania winna mieć bowiem następującą postać:

Przesłanka, jakiej tu zabrakło to tzw. przesłanka większa. Jest to nazwa, której używamy w klasycznej Arystotelesowskiej wersji sylogizmusylogizmsylogizmu (patrz lekcja logiki nr 26). Sylogizm taki składa się z: przesłanki większej, która stwierdza coś ogólnego, na przykład właściwość jakiejś ogólnej klasy przedmiotów; przesłanki mniejszej, która przyporządkowuje jakiś konkretny obiekt do tej klasy przedmiotów; wniosku, który stwierdza, że skoro ten obiekt zalicza się do tej klasy, to musi mieć cechę opisaną w przesłance pierwszej. Opisany powyżej schemat w starożytności opatrywano zazwyczaj następującym przykładem:

Rozumowania entymematyczne bardzo często wykorzystują ten klasyczny schemat sylogizmu, ale tak, że przemilcza się w nich przesłankę większą. Z tego przemilczenia bierze się nazwa tego typu rozumowania (z gr. en thymo – w umyśle); jedna przesłanka pozostaje niewypowiedziana w umyśle osoby przedstawiającej wnioskowanie.

Rr0lK1stKak51

Zdjęcie przedstawia fragment boiska do koszykówki. Stoi tu mężczyzna. Trzyma piłkę w prawej ręce. Spogląda na zegarek.

Kiedy powiem na przykład:

Jest to rozumowanie entymematyczne. Zakładam, że dla mojego rozmówcy jest oczywiste, iż warunkiem gry w piłkarskiej ekstraklasie jest przynależność do klubu sportowego. Założenie to jest moją niewyjawioną przesłanką większą. Czasami jednak założenie to może w ogóle nie być oczywiste, może się autorowi wnioskowania jedynie takie wydawać, przez co naraża go na tarapaty. Miało to miejsce w przykładzie rozmowy użytej we wprowadzeniu do tej lekcji. Rozmówca B założył, że jego słuchacz zna zasadę, zgodnie z którą sędzia nie może sędziować meczu międzynarodowego, jeśli jest tej samej narodowości, co zawodnicy jednej z grających reprezentacji. A ta właśnie zasada wyklucza przyznanie sędziowania lepszemu sędziemu.

Erystyczny użytek entymematu

Jednak rozumowanie entymematyczne – właśnie ze względu na wyżej wyjawioną strukturę i sens – bywa też nierzadko używane w postaci wybiegu erystycznegoerystykaerystycznego. Rozmówcy i mówcy często są zainteresowani tym, żeby nie wyjawiać swojej przesłanki większej. Jeżeli to zrobią, to właśnie po to, żeby sprawić na swoich oponentach, czy słuchaczach wrażenie, że przemilczeli coś, co jest oczywiste i nie wymaga wyjawienia (skoro użyli entymematu). Zwiększają w ten sposób swą argumentację, która straciłaby na sile przekonywania, gdyby ujawniona została przesłanka większa, ponieważ przesłanka ta nie jest tak ogólna i adekwatna, jakby to rozmówcy chcieli zasugerować swoim odbiorcom.

Kilka lat temu w „The Guardian” znalazł się ciekawy przykład zastosowania entymematu przez brytyjskiego polityka George Osborne’a. Jeden z jego politycznych oponentów, podczas wygłaszanego z pamięci wystąpienia, zapomniał o akapicie poświęconym sprawom ekonomicznym. George Osborne postanowił to wykorzystać i z kolei podczas swojego wystąpienia przedstawił następujący wywód:

Zdaniem autora artykułu Osborne celowo pominął przesłankę większą: Kiedy ludzie o czymś zapominają, to znaczy, że to nie ma dla nich żadnego znaczenia. Przesłanka taka, gdyby ją jasno i otwarcie wypowiedzieć, na pewno u wielu osób wzbudziłaby wątpliwości, co do jej prawdziwości. Nieujawniona ma jednak znacznie większą skuteczność.

Podobnie, gdybym chciał kogoś nakłonić do uczestnictwa w uroczystościach upamiętniających polską martyrologię, mógłbym powiedzieć: Powinieneś uczestniczyć w uroczystościach upamiętniających polską martyrologię. Uczestniczyłbyś w nich, gdybyś był patriotą. Celowo pominąłbym przesłankę większą głoszącą, że patriotyzm wyraża się w uczestnictwie w takich uroczystościach. Wypowiedziana na głos traci ona jednak na sile, ponieważ ludzie postrzegają patriotyzm na różne sposoby i niektórzy mogliby się nie zgodzić z takim uogólnieniem. Dlatego warto przestrzegać kolejnej zasady tego kursu:

Słownik