O autorze

RN3Q8AXG7ZUV51
Portret Juliana Ursyna Niemcewicza wykonany ok. 1833‑1834 roku przez francuskiego malarza Jeana‑Antoine’a Grosa (1771–1835)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841) – poeta, prozaik, dramatopisarz, tłumacz i polityk związany z obozem Czartoryskich, zwolennik zmian zmierzających do usprawnienia funkcjonowania kraju. Podczas insurekcji kościuszkowskiej pełnił funkcję sekretarza Tadeusza Kościuszki. Należał do Stronnictwa Patriotycznego. Był również posłem na Sejm Wielki (1788–1792) i współautorem projektu Konstytucji 3 maja, uchwalonej w 1791 r., a także jednym z głównych zwolenników wprowadzenia jej w życie. Literackim przejawem wspierania przez pisarza reform, które wprowadzać miała ustawa zasadnicza, jest Powrót posła – komedia polityczna napisana w 1790 r., a wystawiona po raz pierwszy w Warszawie 15 stycznia 1791 r.

Cechy dramatu

Słowo „dramat” kojarzy się z poważnym, niekiedy wręcz traumatycznymtraumatycznytraumatycznym wydarzeniem lub z rodzajem filmu, w którym życie bohaterów nie zmierza do szczęśliwego zakończenia. Dramat to także jeden z trzech rodzajów literackich, który obejmuje utwory przeznaczone do wystawienia na scenie. Charakteryzuje się bezpośredniością prezentowania świata ujętego jako ciąg zdarzeń fabularnych tworzących akcję, brakiem podmiotu literackiego (jakim w epice jest narrator), którego wypowiedź pośredniczyłaby między światem przedstawionym a czytelnikiem. Tekst utworu dzieli się na główny, składający się z wypowiedzi postaci należących do świata przedstawionego, oraz tekst poboczny, zwany didaskaliami, który zaadresowany jest do twórców spektaklu. Cechy te determinują sposób konstruowania fabuły oraz bohaterów.

Poetyka komedii charakterów

Konstruując postacie, Niemcewicz czerpał z poetyki komedii charakterów, która rozwijała się w baroku pod wpływem włoskiej komedii dell’artekomedia dell’artekomedii dell’arte. Za najwybitniejszego przedstawiciela tego gatunku uznaje się Moliera, autora m.in. Świętoszka. Typowe dla komedii charakterów jest schematyczne przedstawienie postaci, pozbawienie ich głębszego wymiaru psychologicznego. Ich charaktery są jaskrawe, a poglądy jasno sformułowane. Imiona lub nazwiska sugerują, jak mają być interpretowane i oceniane przez odbiorcę. Nazwiska takie nazywamy znaczącymi. Cechy bohaterów utworu pozostają niezmienne i są między sobą spolaryzowanespolaryzowaćspolaryzowane. Bohaterowie prezentują skrajnie różne postawy, co stanowi siłę napędową akcji. Oto, co mówi o sobie i o swoim mężu Starościna:

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła. Komedia w trzech aktach

STAROŚCINA
Tą śmiercią omylona w najtkliwszym wyborze
Le reste de mes joursle reste de mes joursLe reste de mes jours chciałam przepędzić w klasztorze
I zostać bernardynką. Rodziców rozkazy
Nowe sercu mojemu przyczyniły razy,
Łącząc mię malgré moimalgré moimalgré moi z dziwacznym człowiekiem,
Co się nie zgadza ze mną ni gustem, ni wiekiem,
Który nawet wyrazów moich nie rozumie,
Co się attandrysowaćattandrysować attandrysować ni jęczeć nie umie.
A kiedy ja w najtkliwszym jestem rozkwileniu,
On przychodzi mi gadać o życie, jęczmieniu,
O fryjorze do Gdańskafryjor do GdańskaO fryjorze do Gdańska

Powrót_posła_cz3 Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła. Komedia w trzech aktach, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983, s. 64.
le reste de mes jours
malgré moi
attandrysować
fryjor do Gdańska

Z kolei w usta Walerego, którego możemy uznać za alter egoalter egoalter ego autora, Niemcewicz wkłada takie słowa:

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła. Komedia w trzech aktach

WALERY
Ta przyjaźń, z którąś Waćpan raczył mię uprzedzić,
Jeżeli mi pozwala prawdę mu powiedzieć,
Powiem: że to bez zysku żadnego jeżdżenie
Wymówić chyba może wiek, niedoświadczenie.
Odtąd innym winieneś zatrudnić się celem:
Pamiętać, żeś Polakiem, żeś obywatelem,
Żeś najpierwsze winien Ojczyźnie usługi.

Powrót_posła_cz5 Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła. Komedia w trzech aktach, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983, s. 49–50.

Nazwiska znaczące

Nazwiska znaczące to jeden z powszechnie stosowanych sposobów przedstawiania postaci w literaturze oświecenia. Jest to przezwisko pisane dużą literą, mające już na wstępie zasygnalizować widzowi dominującą cechę bohatera i określić w ogólności rolę wyznaczoną mu przez autora. Posługiwanie się nazwiskiem znaczącym dawało możliwość wprowadzania do utworu elementów humorystycznych bądź satyrycznych, gdyż najczęściej nazwiska te tworzone były od słów pospolitych. Jedną z postaci, które w Powrocie posła noszą nazwiska znaczące, jest Starosta Gadulski:

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła. Komedia w trzech aktach

PODKOMORZYNA
Ale, Starosto, kawa tymczasem ostygnie.

STAROSTA
pije i gada dalej
Jak się wszystko to skończy? Ja tak przewiduję –
I zobaczycie z czasem, jeźli nie zgaduję:
Cała ta długa wojna na tym się zakończy,
Że król pruski z cesarzem najściślej się złączy,
Anglia z Francją obronne uderzy przymierze.
Moskwa Krym cały odda, a Chiny zabierze;
Szwed waleczny na zawżdy złączy się z Duńczykiem,
Turczyn zaś wszystkich mocarstw będzie, pośrednikiem.

Powrót_posła15 Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła. Komedia w trzech aktach, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983, s. 15.

Szarmancki to typ bawidamka i lekkoducha, który również nosi nazwisko znaczące. Mianem osoby szarmanckiej określamy kogoś, kto przejawia niecodzienną, wyszukaną grzeczność w stosunku do kobiet. Ten prezentujący buduarową moralność bohater, tylko z pozoru troszczy się o płeć piękną, tak naprawdę jest wydrwigroszem i wyrachowanym łowcą posagów. Lekceważy sprawy kraju i jest obojętny wobec wyższych wartości. W didaskaliach określony jest jako modny kawaler.

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła. Komedia w trzech aktach

SZARMANCKI
Rok tylko, alem przejął wszystkie ich zwyczaje.
Prawdziwie, już nie mogłem w ojczyźnie usiedzieć:
Najprzód ojciec mi kazał w sprawach się swych biedzić,
Jeździć po trybunałach, to śliczne zabawy!
Wolałem przegrać dobra niż pilnować sprawy.
W rok zdało mu się oddać mię do gabinetu,
Porzuciłem: nie umiem dochować sekretu.
Dalej, próbując mojej w żołnierce ochoty,
Nabył dla mnie chorągiew w rejmencie piechoty;
I to mi się sprzykrzyło. Przecież Opatrzności
Zdało się ojca mego przenieść do wieczności.
Zobaczywszy się panem znacznego majątku,
Z radości nie wiedziałem, co robić z początku…
Poprawiając halsztukahalsztukhalsztuka i desynując się
To prawda, że Bóg człeka stworzył dosyć ładnie,
Żeby jednak wykształcić figurkę dokładnie,
Chciałem Paryż odwiedzić; dobra więc dzierżawą
Puściwszy, rozstałem się z kochaną Warszawą.

47 Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła. Komedia w trzech aktach, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983, s. 47.
halsztuk

Nazwiska znaczące odnajdziemy też m.in. w twórczości komediowej Ignacego Krasickiego: Staruszkiewicz, Dumski, Konceptowicz (Solenizant), Bywalski, Filutowicz (Łgarz), Spokojski, Uczciszewska, Uśmiechiewicz (Po modnemu).

Didaskalia

Terminem tym określa się tekst poboczny dramatu, w druku zawsze wyróżniony graficznie (zazwyczaj kursywą). Autor utworu zamieszcza w nim informacje dotyczące m.in. zachowania, gestykulacji, sposobu wypowiadania się postaci czy jej ubioru. Didaskalia są traktowane przeważnie jako wskazówki twórców sztuki teatralnej lub adaptacji filmowych. Jedną z takich sugestii autorskich można odnaleźć przy wypowiedzi Szarmanckiego:

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła. Komedia w trzech aktach

SZARMANCKI
ufryzowany, z wielkim halsztukiem i w fraku eleganckim rzuca się na Walerego i całuje go
Pozwól się, przyjacielu, na łono twe rzucić,
Ucałować, przypomnieć tej przyjaźni świętej,
W młodych leciech w konwikcie tak czule powziętej
Wiek minął, jakeśmy się z sobą rozdzielili,
Panowie tu na nowo Polskę przerobili,
Ledwiem ją poznał, kiedym wrócił z zagranicy.
Lecz jak to? lato całe strawiłem w stolicy:
Nigdzie się spotkać!

46 Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła. Komedia w trzech aktach, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983, s. 46.

Charakterystyka pośrednia i bezpośrednia

Charakterystyka postaci w utworze literackim to sposób przedstawienia wyglądu, zachowań, psychiki, postawy moralnej i relacji z innymi bohaterami. Występuje w dwóch formach, jako charakterystyka bezpośrednia i pośrednia.
Charakterystyka bezpośrednia występuje głównie w tekstach epickich, jest formułowania wprost przez narratora lub bohaterów utworu. Charakterystyka pośrednia wynika ze słów, myśli działań postaci, a odbiorca, na podstawie tych informacji, sam musi wyciągnąć wnioski. Nieobecność podmiotu literackiego w utworach dramatycznych powoduje, że postacie poznajemy poprzez ich działania. W dialogach zaś zarysowują się charaktery postaci, ich punkty widzenia, stanowiska, racje. Partie monologowe, z kolei, mogą być źródłem autocharakterystykiautocharakterystykaautocharakterystyki. Do częstych zabiegów należy porządkowanie zestawu osób dramatu przez stosowanie kontrastu i paralelizmówparalelizmparalelizmów.

Słownik

alter ego
alter ego

(łac. drugi ja) termin stosowany w analizie literackiej, postać literacka utożsamiana z autorem dzieła; powiernik, przyjaciel

autocharakterystyka
autocharakterystyka

prezentacja własnego dorobku życiowego

fircyk
fircyk

(niem. vierzig – czterdzieści) postać literacka występująca w literaturze oświecenia; jego poglądy cechowało naśladowanie obcych wzorów, mody, brak poszanowania tradycji, rozrzutność, beztroskie życie

komedia dell’arte
komedia dell’arte

(wł. teatr zawodowy) - skrót od commedia dell'arte all'improvviso – komedia o twórczej zdolności improwizacji. Typ widowiska scenicznego, popularnego we Włoszech od XVI wieku, opartego na improwizowanych scenach lub szkicowym tekście komicznym. Korzeni należy szukać w starożytnych przedstawieniach mimów oraz średniowiecznych widowiskach ulicznych. W komedii występowały typowe postacie Arlekin – przebiegły sługa, Żołnierz Samochwał, Colombina – zuchwała pokojówka, które przetrwały na scenach teatralnych do czasów współczesnych. Najistotniejszym elementem przedstawienia były błazeńskie i akrobatyczne popisy aktorów, którzy występowali w maskach oraz ustalonym tradycją kostiumie

paralelizm
paralelizm

(gr. parallēlismós – zestawienie, porównanie) równoległe występowanie, odbywanie się czego; równoległość, jednoczesność

podkomorzy
podkomorzy

w dawnej Polsce przewodniczący sądu podkomorskiego, który zajmował się sprawami o spory graniczne

posag
spolaryzować
traumatyczny