Niderlandy w pierwszej połowie XVI w.

Siedemnaście prowincji niderlandzkich jeszcze na przełomie XV i XVI w. nie stanowiło wyraźnie wyodrębnionego organizmu politycznego. Ich granice charakteryzowały się znaczną płynnością, a wzajemne więzi były słabe. Każda prowincja posiadała własnego namiestnika (stadhouder) oraz radę i stany prowincjonalne. Wspólną dla wszystkich prowincji instytucją były istniejące od 1463 r. Stany Generalne, składające się z przedstawicieli stanów prowincjonalnych.

Od końca XV w. Niderlandy należały do Habsburgów. W 1506 r. odziedziczył je Karol Habsburg – późniejszy król Hiszpanii i cesarz Karol V. To właśnie jego działania przyczyniły się do przyspieszenia integracji prowincji. W 1531 r. ustanowił władze centralne, składające się z trzech rad: Prywatnej, Finansów i Stanu. Rada Prywatna zarządzała wymiarem sprawiedliwości, do kompetencji Rady Finansów należały sprawy skarbowe, a Rada Stanu zajmowała się sprawami politycznymi. Ponadto Stany Generalne przekształciły się w trwałą instytucję centralną. Po objęciu przez Karola V tronów hiszpańskiego i cesarskiego w jego imieniu władzę w prowincjach niderlandzkich sprawował wyznaczony przez niego gubernatorgubernatorgubernator.

Żegluga, handel, rzemiosło

Niderlandy były jednym z najgęściej zaludnionych i najsilniej zurbanizowanych regionów Europy. Należały również do terenów najbardziej rozwiniętych pod względem gospodarczym, chociaż stopień ich rozwoju był zróżnicowany. Prowincje północne specjalizowały się w żegludze, rybołówstwie i handlu, a w południowych intensywniej rozwijało się rzemiosło.

R6xzBqZ2yLWBQ

Ilustracja przedstawia widok na miasto. Obraz wykonany został po przeciwnej stronie rzeki po której znajdują nieliczne zabudowania wiejskie, pasą się zwierzęta. Po rzece pływają liczne statki oraz łodzie. Za rzeką znajduje się duże miasto, które złożone jest z licznych drobnych kamieniczek, nad miastem górują kościoły.

Podstawą rzemiosła niderlandzkiego było sukiennictwo i płóciennictwo. Zorganizowana w formie nakładu produkcja tańszych gatunków przeznaczana była głównie na eksport – do Hiszpanii i Anglii. Z czasem coraz większe znaczenie odgrywało hutnictwo żelaza, a przede wszystkim szkutnictwoszkutnictwoszkutnictwo, które w niedalekiej przyszłości będzie fundamentem handlowej potęgi Niderlandów. Na wysokim poziomie stało również niderlandzkie rolnictwo, ale ponieważ znaczny odsetek ludności utrzymywał się z zawodów pozarolniczych, produkcja żywności była niewystarczająca i konieczny był import, m.in. z Polski.

R1OjeZEIrERuO

Mapa przedstawia główne trasy handlowe rejonu Mórz Bałtyckiego i północnego, zdominowane w średniowieczu przez Henzę. Główne heznzeatyckie szlaki handlowe morskie: z Rosji przez Morze Bałtyckie do krajów Skandynawskich, Polski, Niemiec, przez Morze Północne. Główne hanzeatyckie szlaki handlowe lądowe : z Krakowa przez Lublin, Toruń, Malbork, Elbląg, Królewiec , Gdynię. Nowogród na terenie Rosji. Z krajów centralnych Niemiec na północ oraz Holandie, Belgię. Pozostałe szlaki : Z Rosji na południe przez Morze Czarne, z Mołdawii i Rumunię przez Węgry, Czechy, Szwajcarię, Francję, Wielka Brytanię. Miasta należące do Hanzy : Kraków, Wrocław, Toruń, Malbork, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Stargard, Szczecin, Wolgast, Greifswald, Stralsund, Rostock, Lubeka, Hamburg, Brema, Emden, Hanower, Brunszwik, Magdeburg, Gettynga, Paderborn, Munster, Osnabruck, Kolonia, Dinant, Leodium, Ryga, Visby, Dorpat, Rewel.

Zmiana i zaostrzenie królewskiej polityki

RlMlg6va5QRdQ1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ubrany jest on w długą szatę oraz pelerynę, na głowie ma wysoką czapkę, pod szyją kołnierzyk z koronki. Na piersiach wisiorek. W dłoni trzyma sznurek z nawleczonymi kulkami.

Filip II, syn Karola V, otrzymał Niderlandy po abdykacji ojca w 1556 r. Rządów nie sprawował osobiście – siedem lat wcześniej wyjechał do Hiszpanii, pozostawiając namiestnictwo i władzę swojej przyrodniej siostrze Małgorzacie Parmeńskiej. Mieli ją wspierać oddani Filipowi doradcy, m.in. Antoine Perrenot de Granvelle.

Filip II, który za swój główny obowiązek uważał zwalczanie herezjiherezjaherezji, zaostrzył politykę wobec innowierców. Sprowadził do Niderlandów jezuitów, a później znacznie zwiększył liczbę biskupstw. Sytuację dodatkowo zaostrzyła królewska polityka fiskalnafiskalizmpolityka fiskalna. W 1557 r. Filip II zażądał dodatkowych podatków na wojnę z Francją, na co niderlandzkie Stany Generalne nie wyraziły zgody. W prowincjach uformowała się silna opozycja, na czele której stanęli m.in. Wilhelm, książę Oranii, oraz Filip van Montmorency, hrabia Hoorn.

Filip II pod naciskiem opozycji postanowił odwołać z Niderlandów głównego wykonawcę swojej dotychczasowej polityki Antoine’a Perrenota de Granvelle oraz wycofać z nich wojska hiszpańskie. Mimo to grupa kalwińskiej szlachty w styczniu 1556 r. sprzymierzyła się w tzw. kompromisie i zażądała zawieszenia praw skierowanych przeciw innowiercom oraz zmiany polityki religijnej.

Od wojny religijnej do walki o niepodległość

Sytuacja w Niderlandach komplikowała się coraz bardziej ze względu na dynamiczny rozwój kalwinizmu. Dzięki polityce władz niderlandzkich w praktyce ustaliła się zasada swobody religijnej, ale kult protestancki mógł się odbywać poza miejscami publicznymi. Tymczasem liczba kalwinistów ciągle rosła, a ponadto wykazywali się oni znacznie większym radykalizmem niż bardziej tolerancyjni katolicy. W 1566 r. niderlandzcy kalwiniści doprowadzili do gwałtownych rozruchów m.in. w Antwerpii i Amsterdamie. Wystąpienia te wymierzone były przede wszystkim w kościoły katolickie i polegały na niszczeniu obrazów i rzeźb religijnych.

Wojsko szybko uporało się ze sprawcami wydarzeń i przywróciło porządek, jednak Filip II postanowił wykorzystać sytuację, aby ostatecznie rozprawić się z herezją i buntownikami. Do Niderlandów wysłał potężną, 20‑tysięczną armię pod wodzą Ferdynanda Álvareza da Toledo, księcia Alby, która w połowie 1567 r. dotarła do Brukseli.

RJ7OsvUxk8Dqh

Ilustracja przedstawia wnętrze kościoła w którym niszczone są symbole religijne. Mężczyźni ściągają za pomocą lin posągi religijne, na posadzce leży wiele zniszczonych posągów. Mężczyźni stoją gdzieniegdzie w małych grupach, niektórzy przepychają się.

Skomplikowany splot wydarzeń spowodował, że spór o interesy gospodarcze sprzągł się z konfliktem religijnym, aby wkrótce przerodzić się w walkę o niepodległość.

Represje i walka

Książę Alba wprowadził rządy terroruterrorterroru, sprawowane przy pomocy armii i inkwizycji oraz nowo powołanej Rady Zaburzeń, nazywanej też Krwawą Radą. Ta ostatnia – jako sąd wyjątkowy – służyła do zwalczania wśród ludności oporu wobec władz hiszpańskich. Przywódcy opozycji, m.in. hrabia Hoorn i burmistrz Antwerpii Antoni van Straelen, zostali skazani i straceni. Szacuje się, że w latach 1567–1572 wykonano siedem tysięcy wyroków śmierci. Uszczuplono też autonomię prowincji – Stany Generalne przestały się zbierać, a Rada Stanu została obsadzona przez Hiszpanów. Jednocześnie książę Alba narzucił nowe podatki, które rujnowały handel i wpędzały mieszkańców w coraz większą biedę.

RiTrWEA80pIpC

Ilustracja przedstawia szkic na którym przedstawiono stracenie mężczyzny na dużym placu miejskim. Na głównym planie ilustracji znajduje się podest na którym kat obcina głowę mężczyźnie, obok nich stoi żołnierz. Dookoła podestu znajduje się wielu żołnierzy. Na drugim planie znajdują się liczne miejskie kamieniczki oraz ulica po której maszerują żołnierze.

Polityka terroru nie rozwiązała żadnego z problemów. Wzmogła natomiast opór, umocniła opozycję i doprowadziła do powstania zbrojnego w Niderlandach. Na południu prowadzili ją tzw. gezowiegezowiegezowie leśni, a na północy – gezowie morscy. W kwietniu 1572 r. w ich rękach znalazł się port w Brielle, a następnie wiele miast w Holandii i Zelandii. Książę Wilhelm Orański, który wcześniej zdołał schronić się w swoich posiadłościach na terenie Niemiec, przystąpił do organizowania armii powstańczej. W lipcu 1572 r. zebrały się stany holenderskie i ogłosiły go namiestnikiem (stadhouderem) Holandii, później obejmował namiestnictwa również w innych prowincjach. Pod jego przywództwem Holandia i Zelandia stały się głównymi ośrodkami antyhiszpańskiego oporu.

Sytuację w Niderlandach dodatkowo skomplikował bunt nieopłacanych żołnierzy hiszpańskich. Wprawdzie uniemożliwił on księciu Albie złamanie oporu gezów, ale jednocześnie spowodował duże zniszczenia w Niderlandach, bo nieposłuszni żołnierze rabowali miasta.

R1H4pg4TOQO7a

Ilustracja przedstawia szkic na którym przedstawiono stracenie mężczyzny na dużym placu miejskim. Na głównym planie ilustracji znajduje się szubienica na której wisi kilka osób, obok nich stoją żołnierze, stoi również wóz zaprzęgnięty w konie pełen ofiar. Przed szubienicą leży stos ciał, obok których stoi ksiądz z krzyżem. Dookoła podestu znajduje się wielu żołnierzy. Na drugim planie znajdują się liczne miejskie kamieniczki oraz ulica po której maszerują oraz stoją w niewielkich grupach żołnierze.

Prowincje jednoczą siły

Fiasko bezwzględnej polityki księcia Alby sprawiło, że Filip II w grudniu 1573 r. odwołał go z Niderlandów. Jego następca Ludwik Requesens postanowił zmienić politykę wobec prowincji: zlikwidował Radę Zaburzeń, ogłosił częściową amnestię oraz zaniechał dalszych represji. Działania te okazały się jednak spóźnione i nie zahamowały rozwoju powstania na północy. Pozwoliły jedynie na chwilowe opanowanie sytuacji w prowincjach południowych.

Requesens wkrótce zmarł, a w armii hiszpańskiej ponownie doszło do rozprężenia. W listopadzie 1576 r. hiszpańscy żołnierze złupili Antwerpię i wymordowali ok. 7 tys. mieszkańców. Stany południowe zaczęły organizować własne wojsko, które miało zapewnić bezpieczeństwo ludności, i nawiązały współpracę z prowincjami północnymi. Zaowocowało to podpisaniem umowy o wzajemnej pomocy, tzw. pacyfikacji gandawskiej.

RjFQiRzg1l5GD

Ilustracja przedstawia walki uliczne toczące się przed dużym budynkiem miejskim. Kilkudziesięciu żołnierzy walczy przy użyciu mieczy oraz karabinów.

W stronę rozłamu

Jednak pełnej jedności i współpracy pomiędzy w większości kalwińskimi prowincjami północnymi a katolickim prowincjami południowymi nie udało się uzyskać. O ile prowincje północne były gotowe kontynuować walkę, o tyle południowe raczej szukały porozumienia z Filipem II. Wyrazem ugodowości południa stała się tzw. uniauniaunia w Arras, zawarta 6 stycznia 1579 r. przez cztery prowincje: Artois, Hainaut, Lille i Orchies. Opowiedziały się one za utrzymaniem katolicyzmu i ugodą z królem. Filip II bezzwłocznie doprowadził do pokoju w Arras (17 maja 1579 r.), na mocy którego prowincje południowe uznały jego władzę w zamian za amnestię, zatwierdzenie ich autonomii i zachowanie przywilejów.

Reakcją prowincji północnych było zawarcie 23 stycznia 1579 r. unii w Utrechcie przez prowincje: Holandię, Zelandię, Utrecht, Geldrię, Overijssel, Fryzję i Groningen. Akt ten uważa się za początek Republiki Zjednoczonych Prowincji.

Unie z Arras i Utrechtu przesądziły o ostatecznym rozbiciu Niderlandów na dwie części (patrz: Mapa interaktywna). W czerwcu 1580 r. Filip II ogłosił Wilhelma Orańskiego banitąbanicjabanitą i wyznaczył nagrodę za jego głowę. W tej sytuacji książę ostatecznie opowiedział się za dążeniem do pełnej niepodległości. 26 lipca 1581 r. zebrane w Hadze Stany Generalne Północy uroczyście ogłosiły detronizację Filipa II i obwieściły niepodległość Zjednoczonych Prowincji. Hiszpanie jednak nadal prowadzili walkę i odnosili znaczące sukcesy, m.in. opanowali Brukselę i Antwerpię. Ich postępy zahamował opór wojsk prowincji północnych, które wkrótce otrzymały pomoc ze strony Anglii, oraz klęska Niezwyciężonej Armady poniesiona w 1588 r., podczas próby hiszpańskiej inwazji na Anglię. Coraz trudniejsza sytuacja międzynarodowa oraz finansowa Hiszpanii osłabiła jej nacisk na Zjednoczone Prowincje. W 1609 r. zawarto dwunastoletni rozejm, który faktycznie zakończył trwającą kilkadziesiąt lat walkę. Jednak na formalne uznanie niepodległości przez Hiszpanię Republika Zjednoczonych Prowincji musiała czekać do 1648 roku.

R1DoFKff0zdMB

Mapa przedstawia Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów w roku 1648. Tworzą ją państwa: Griningen, Drenthe, Fryzja, Overijssel, Geldria, Utrecht, Prowincje Generalne, Holandia, Zelandia.

Słownik

Słowa kluczowe

Filip II, gezowie, kalwinizm, Karol V, książę Alba, Niderlandy, rewolucja w Niderlandach, Wilhelm Orański, Zjednoczone Prowincje, reformacja

Bibliografia

Balicki J., Bogucka M., Historia Holandii. Wyd 2., Wrocław 1989.

Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250‑1550), tłum. J. Grosfeld, Warszawa 1989.

Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.