Honor rycerski _{Evrard d'Espinques, Rycerze Okrągłego Stołu i święty Graal, malunek z XV w.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Rzecz dzieje się głównie w Kornwalii, której królem jest Marek, Tristan zaś to jeden z jego rycerzy. Jest bliskim krewnym, a zarazem wasalem króla, a zatem zgodnie ze średniowiecznym kodeksem honorowym jest mu winien służbę i wierność., Walka ze smokiem o rękę królewny _{Nicholas Roerich, Walka ze smokiem, 1912
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Główna intryga zostaje zawiązana, gdy Tristan udaje się w imieniu swojego króla na poszukiwanie Pięknej o Złotych Włosach – jedynej kobiety, którą chce poślubić Marek. Nie wie, kim ona jest, widział tylko przyniesiony przez jaskółkę złoty włos. Tristan natomiast domyśla się, że właścicielką włosa jest irlandzka królewna, ta sama, która niegdyś wyleczyła go z ran. Płynie więc znów do Irlandii, gdzie pokonuje smoka i zdobywa rękę Izoldy – nie dla siebie jednak, ale dla swojego króla., Napój miłosny – magiczny eliksir _{Evelyn De Morgan, Sporządzanie napoju miłosnego, 1903
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Aby zagwarantować córce szczęśliwe, pełne wzajemnej miłości małżeństwo, matka królewny daje jej służącej Brangien cudowny napój, który Izolda ma wypić wraz z królem Markiem w dzień swego ślubu. Tymczasem na morzu, w czasie podróży z Irlandii do Kornwalii, spragnieni Tristan i Izolda sięgają po bukłak – jest to właśnie ów napój miłosny, którego Brangien nie schowała dość dobrze. Od tej chwili los obojga jest przesądzony – napój jest niczym nieodwracalne fatum, nie da się uciec od jego działania, miłość będzie silniejsza niż rozsądek, przysięgi lenne czy małżeńskie.
Napój miłosny, który Tristan i Izolda wypili na statku, bywał interpretowany jako metafora zauroczenia drugą osobą, tej fascynacji, która najczęściej towarzyszy pierwszym chwilom zakochania, a potem musi się zmierzyć z rzeczywistością (wadami partnera, błędnymi wyobrażeniami o nim i oczekiwaniami) i albo dojrzeć do akceptacji i przetrwać, albo zgasnąć. Miłość Tristana i Izoldy – przez to, że zakazana i niemożliwa – nigdy nie wychodzi poza ten pierwszy etap., Sąd ognia jako potwierdzenie czystości _{Nicholas Roerich, Myśli ognia, 1934
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Spora część opowieści jest poświęcona rozmaitym wybiegom, jakie kochankowie stosują, aby się spotykać. Kryją się w lesie, ale gdy odnajdzie ich tam król Marek, między śpiącymi kochankami będzie leżał miecz Tristana – w etosie rycerzy średniowiecznych znak, że Tristan i Izolda mimo wspólnego życia zachowali czystość, że królowa nie zdradziła męża. Podobne przypadki zdarzają się w Dziejach często – przykładem może być „sąd ognia”: przebrany za pielgrzyma Tristan bierze Izoldę w ramiona i przenosi ją przez nadrzeczne bagno, aby królowa mogła potem pod przysięgą zeznać, że nigdy nie trzymał jej w ramionach inny mężczyzna prócz męża i owego pielgrzyma. Takie zdarzenia nadają opowieści aury cudowności koniecznej dla średniowiecznego romansu, a także wymiaru baśniowego czy wręcz mitycznego., Biały lub czarny żagiel jako umówiony sygnał _{Eugene Boudin, Widok na wyspę Tristana, 1897
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Jeszcze wyraźniej widać to w zakończeniu opowieści. Wygnany z Kornwalii Tristan osiadł w Bretonii, gdzie poślubił inną Izoldę – o Białych Dłoniach. Nie potrafi jednak odwzajemnić jej miłości, wciąż wspomina Izoldę o Złotych Włosach. Gdy zostaje śmiertelnie ranny, wierzy, że uleczyć go może tylko ukochana, której sztuka medyczna już kiedyś uratowała mu życie. Wysyła zatem do Kornwalii statek, błagając królową, aby przybyła do niego. Umawia się ze sternikiem, że będzie z nadmorskich skał wypatrywał powrotu statku – jeśli Izolda zgodzi się przybyć, na maszcie ma powiewać biały żagiel. Jeśli wyprawa się nie powiedzie, dowódca okrętu ma zawiesić żagiel czarny., Zazdrość jako przyczyna nieszczęścia _{Robert Engels, Dwie kobiety, ilustracja do Dziejów Tristana i Izoldy, 1914
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, domena publiczna.}

Tristan jest zbyt słaby, żeby samemu oczekiwać powrotu wysłanników. Prosi żonę, aby przyniosła mu wieści. Gdy jednak do portu wpływa statek pod białymi żaglami, zazdrosna Izolda o Białych Dłoniach kłamie, a zrozpaczony Tristan, przekonany, że Izolda o Złotych Włosach o nim zapomniała, umiera.
Podobny motyw występuje w mitologii greckiej. Oczekujący powrotu syna Tezeusza z Krety, na której młodzieniec miał się zmierzyć z Minotaurem, król Ajgistos zawiera podobną umowę z żeglarzami. Ci jednak zapominają wywiesić czerwony żagiel zwiastujący szczęśliwy powrót Tezeusza, więc zrozpaczony król rzuca się do morza., Niezawiniona wina _{Ford Madox Brown, Śmierć Sir Tristana
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Do Bretonii przybywa również król Marek, który dowiedział się wreszcie, że wina kochanków była niezawiniona, i niesie im przebaczenie i błogosławieństwo. Jest już jednak za późno – również Izolda nie żyje, zabiła ją, podobnie jak Tristana, rozpacz. Król postanawia zatem, że ci, którzy mimo zrządzenia losu nie mogli być z sobą za życia, zostaną pochowani w grobowcach po dwóch stronach tej samej kaplicy., Krzew głogu jako symbol złączenia kochanków na wieki _{Albert Bloch, Old Graverayd, 1940
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.}

Gdy z grobu Tristana wyrośnie głóg, który ponad kaplicą sięgnie ku grobowi Izoldy, łącząc kochanków na wieki, król nakaże w końcu, aby pozostawiono krzew jako znak miłości silniejszej od śmierci.