Wczesne średniowiecze

W czasach najazdów germańskich na obszarach zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego kultura antyczna znajdowała się w stanie upadku. Potomkowie starożytnych obywateli rzymskich utracili i potrzebę, i możliwość zdobywania klasycznego wykształcenia, najeźdźcy w pierwszych wiekach po osiedleniu się na terenach dawnego imperiumimperiumimperium nie potrafili natomiast przyswoić sobie zbyt wiele ze spuścizny antyku. Cywilizacja starożytna jednak fascynowała. Jej ślady były wystarczająco wyraźne, by skłaniać do poszukiwania trwałych elementów dorobku czasów pogańskich.

R3o1EsknPusiV1

Grafika przedstawia fragment manuskryptu, na którym Hraban Maur i Alkuin poświęcają swoją pracę arcybiskupowi Otganowi z Moguncji. Maur i Alkuin są przedstawieni po lewej stronie manuskryptu. Maur to mężczyzna z brązowymi włosami wygolonymi pośrodku głowy. Ma niebieską szatę z brązową narzutką, w ręce trzyma księgę. Alkuin posiada niebiesko – białą szatę, posiada siwą brodę i włosy tego samego koloru. Po prawej na tronie biskupim siedzi arcybiskup Otgar. Ma siwą brodę i włosy, ubrany jest w długą szatę, której górna część ma czarną barwę, a dolna jest biało - niebieska. Na szyi ma białą stułę z czerwonymi symbolami. Jego prawa ręka jest uniesiona, ma wyciągnięty w górę palec serdeczny i wskazujący, w lewej ręce trzyma księgę.

Kiedy patrzy się na średniowiecze pod kątem dziejów kultury, widać, jak kolejne pokolenie ludzi umysłu pracowicie odkrywały na nowo dzieła i poglądy starożytnych pisarzy i mędrców, chociaż czasem następował regres i wysiłek trzeba było powtarzać. W VIII i IX w. polityczny sukces dynastii Karolingów przyniósł ogromne ożywienie kultury i nauki, zwane renesansem karolińskimrenesans karolińskirenesansem karolińskim. Upadek imperium stworzonego przez Franków spowodował nadejście „wieku żelaza” – czasu nowych najazdów i cywilizacyjnej stagnacji w X w. Dalsze dzieje średniowiecza przebiegały pod znakiem kolejnych fal odradzania się kultury antycznej.

Pełne średniowiecze

R1cTWoC0xHOo51

Średniowieczna ilustracja przedstawia scenkę rozmowy Piotra Abelarda z Heloizą. Piotr znajduje się po lewej stronie ilustracji, znajduje się w pozycji siedzącej. Jest to rudowłosy mężczyzna z szarym nakryciem głowy, ubrany jest w długie szaty w odcieniach koloru czerwonego i pomarańczowego. Po drugiej stronie siedzi zwrócona twarzą do Piotra Heloiza. Ubrana jest od stóp do głów w czarny habit, na głowie ma czarny welon, który zakrywa głowę. Jej twarz okala biały materiał. W tle widoczna jest ściana pokryta regularnie ułożonymi w rzędy rombami.

Ożywienie studiów nad kulturą starożytną nastąpiło już w drugiej połowie X w., w czasach ottońskich, ale największy ze średniowiecznych renesansów zaczął się na przełomie XI i XII stulecia. TeologowieteologiaTeologowie łacińskiego Zachodu wkroczyli na drogę racjonalnego badania Pisma Świętego w myśl idei wyrażonej lapidarnie przez św. Anzelma, arcybiskupa Canterbury: wiara poszukująca rozumienia (łac. fides quaerens intellectum). Szczególne mistrzostwo w tej dziedzinie osiągnął Piotr Abelard, który starał się sformułować rozumową wykładnię najtrudniejszych nawet fragmentów Biblii. Zasadniczy przełom w badaniach starożytności nastąpił, gdy na Zachodzie zaczęto czytać dzieła Arystotelesa, pozyskane za pośrednictwem Arabów. Na gruncie jego systemu filozoficznego powstało najwybitniejsze dzieło teologii średniowiecznej – Suma teologiczna św. Tomasza z Akwinu. Arystoteles został tutaj „schrystianizowany” i posłużył do doprecyzowania doktryny katolickiej. Święty Tomasz podjął próbę racjonalnego udowodnienia istnienia Boga. Tego typu rozważania stały się niezwykle charakterystyczne dla filozofów scholastycznychscholastykascholastycznych.

R1Fo8s7YFFtmj1

Obraz przedstawia Tomasza z Akwinu siedzącego między Platonem a Arystotelesem. Tomasz z Akwinu przedstawiony jest w centralnej części obrazu. Jest to mężczyzna o brązowych włosach z wygolonym czubkiem głowy. Otacza ją żółta aureola. Ubrany jest w czarny habit, zakrywający całe ciało, na jego klatce piersiowej przedstawiony jest złoty symbol podobny do słońca. W rękach świętego znajduje się otwarta księga, od której odchodzą na boki złote promienie. Po lewej i prawej stronie Tomasza siedzą Platon i Arystoteles. Obaj filozofowie przedstawieni są jako mężczyźni w podeszłym wieku z siwą brodą; ubrani są w powłóczyste szaty, które okryte są płaszczem, posiadają półokrągłe nakrycia głowy. Jeden z nich w rękach trzyma księgę. U stóp świętego Tomasza leży Awerroe - starszy mężczyzna z długą brodą. Ubrany jest w czerwone szaty, ma czerwone nakrycie głowy.

Wypracowana przez nich metoda badań naukowych polegała na łączeniu wiedzy zdobywanej w drodze rozumowania z wiedzą objawioną. Swoje apogeumapogeumapogeum scholastyka przeżywała właśnie za czasów św. Tomasza, w XIII w. Słabością badaczy średniowiecznych okazało się jednak założenie, że niektóre teksty, np. Pismo Święte czy dzieła Arystotelesa, zawierają prawdę rozumianą w sposób dosłowny i całościowy. Ze względu na ich niepodważalny autorytet uznano, że drogi do rozumowego poznania istoty wszechświata należy szukać w umiejętnym odczytywaniu owych tekstów. W średniowieczu mało kto miał odwagę podnosić kwestię historycznych uwarunkowań powstawania ksiąg biblijnych, traktowanego jak objawienie Boże nie tylko w zakresie prawd wiary, ale i wszelkiej wiedzy. Idee uczonych, takich jak Roger Bacon, który postulował empiryczne badanie praw natury, czy Jan Duns Szkot, sygnalizujący potrzebę oddzielnych dociekań filozoficznych, niezależnych od teologii, były przez Kościół potępiane. U schyłku XIII w. osiągnięto najwyższy poziom w badaniach starożytnych metod rozumowania i osiągnięć w tym zakresie. Postulaty Bacona i Dunsa Szkota zostały ponownie podjęte na szerszą skalę dopiero w czasach nowożytnych.

Tradycje barbarzyńskie

Średniowieczna cywilizacja europejska została stworzona przez Indoeuropejczyków. W odległej starożytności mówili oni wspólnym językiem. Badania nad mitami różnych ludów indoeuropejskich doprowadziły do ustalenia daleko idących podobieństw łączących ich wyobrażenia o początku świata, bogach, ludziach i zadaniach królów oraz wiele innych wątków mitycznych. Pozwala to zakładać, że w czasach istnienia wspólnoty językowej powstały zręby wspólnej kultury.

Kultura barbarzyńców miała potężny wpływ na cywilizację średniowieczną. Przyjrzyjmy się najważniejszym elementom zaczerpniętym z mitologicznej tradycji Indoeuropejczyków. Na początek spójrzmy na instytucję króla, w kręgu słowiańskim nazywanego księciem. W przekonaniu Germanów i Słowian był on symbolem i zwornikiem społeczności, której przewodził, a dzięki swym nadprzyrodzonym kwalifikacjom i szczególnie bliskiemu kontaktowi ze światem bogów miał zapewniać całej zbiorowości boską przychylność. Wierzono także, że panowanie królów wtedy jest dla wspólnoty użyteczne, gdy osiągają oni sukcesy w trzech głównych dziedzinach: władczej – król powinien skutecznie zorganizować wspólnotę, nadać prawa i zapewnić im świętą nienaruszalność, a tym samym wydobyć społeczność z chaosu, oraz wprowadzić właściwy kult religijny; wojskowej – ten nadaje się na króla, kto idzie na czele wojska, mężnie walczy i osiąga zwycięstwo; gospodarczej – król musi zapewnić wspólnocie dostatek, sprawić, że dobra się pomnożą, nakarmić wszystkich, zadbać o plony.

R1RdZtaz2BM3Y

Miniatura przedstawia Karola Wielkiego podczas obiadu. Po lewej stronie znajduje się zastawiony stół, za którym zasiada Karol Wielki. Jest to starszy mężczyzna z siwą brodą i włosami, na głowie ma cesarską koronę. Ubrany jest w bogato zdobione szaty. Po przeciwnej stronie stołu stoją jego poddani w czerwonych oraz niebieskich szatach. Jeden z nich przyklęka przed cesarzem. Obok, po prawej stronie przedstawiony jest szary koń, siedzą na nim trzej rycerze w zbrojach. Każdy z nich ma w ręku kopię. W tle znajduje się brązowo – niebieska mozaika, podłoże jest zielone z żółtymi roślinami.

Tak zarysowany ideał władcy przez całe średniowiecze bardzo silnie oddziaływał na postępowanie królów i pojmowanie ich władzy. Trzy funkcje przypisywane idealnym monarchom służyły także do opisu wspólnoty. Właściwa społeczność powinna, wedle wyobrażeń indoeuropejskich, składać się z trzech grup: kapłanów, wojowników i rolników. I w tym wypadku łatwo ukazać trwałość mitycznego wzorca: najdobitniej świadczy o niej kształt francuskich Stanów Generalnych, złożonych z trzech przedstawicielstw: kleru, szlachty i stanu trzeciego (ludzi pracujących).

Bodaj najdonioślejszym wkładem plemion germańskich i słowiańskich do cywilizacji europejskiej były ich własne wspólnotowe instytucje plemienne. Późnorzymskie cesarstwo absolutne (dominat) upadło i zostało zastąpione przez królestwa, w których rządzący stale musiał uzgadniać decyzje z przedstawicielami poddanych, stąd zaś blisko już było do idei samorządu oraz parlamentaryzmu – zjawisk ukształtowanych w późnym średniowieczu.

Słownik

Słowa kluczowe

teologia, średniowiecze, Piotr Abelard, św. Tomasz z Akwinu, kultura średniowiecza, dziedzictwo antyku, średniowieczna Europa

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Europa w średniowieczu. Wybór źródeł do historii powszechnej średniowiecza, oprac. G.P. Bąbiak, J. Kaliszuk, pod kier. nauk. E. Potkowskiego, Pułtusk 1996.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 9, Kultura średniowieczna (do schyłku XV w.), oprac. L. Matusik, Warszawa 1960.

M. Demska‑Trębaczowa, Materiały źródłowe do historii kultury. Wieki średnie, Warszawa 1981.

Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, wybór M.J. Ptak, M. Kinstler, Wrocław 1996.