Herbert – moralista

R1HSpRM5qcXV51

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on krótko ostrzyżone włosy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Mężczyznę otaczają pędy róży pnącej.

Poezja Zbigniewa Herberta wyrażała przekonanie o trwałości i niezmienności moralnych nakazów, wynikających z systemu wartości, które mają charakter uniwersalny. Poeta wierzył, że ani niszczące człowieka mechanizmy totalitarne, ani postawy nihilistyczne nie mogą naruszyć potęgi tego układu odniesienia, jaki tworzą odwieczne idee dobra i prawdy. Chociaż dostrzegał zło kryjące się w człowieku, choć stwierdzał z goryczą, że tylko nieliczni pozostają szlachetni w czasach próby, nigdy nie kwestionował obowiązku moralnego.

Uznany za buntownika czasów stalinizmu i reprezentanta dążeń opozycji, nazywany księciem niezłomnym polskiej poezji, stawał po stronie osób pozbawionych przez historię prawa obrony swoich przekonań, ludzkiej godności, a często także życia. Dążył do ideału artysty, który etykę stawia na pierwszym miejscu i także swoje własne dokonania ocenia w kategoriach moralnych. Można powiedzieć, że etyka stała u podstaw jego estetyki. Dał temu wyraz m.in. w wierszu Potęga smaku, analizującym ludzkie postawy w epoce stalinizmu. W utworze Pana Cogito przygody z muzyką z tomu Elegia na odejście (1990), napisał:

Wyobraźnia poetycka Herberta także podlegała próbie kłamstwa i prawdy, a raczej on sam nieustannie wystawiał swoją twórczość na tę próbę, weryfikował materię swoich wierszy, wyznaczał im zadania. Oddaje to utwór Kołatka z tomu Hermes, pies i gwiazda (1957), w którym poeta wyraźnie odcina się do eskapistycznych strategii poetyckich – wizyjnych i nastawionych na analizę stanów wewnętrznych, poczynań tych, „którzy w głowie hodują ogrody”. Jego własny poetycki „instrument - z pozoru banalna kołatka - to droga do poznania prawdy, autorski sposób na otwarcie metafizycznych drzwi, dotarcia do sensu ludzkiej egzystencji. Zrozumienie tego wyższego sensu stanowi przecież warunek życia w zgodzie ze sobą – z własnym system wartości.

Krytycy zauważają w tym wierszu odniesienie do tradycji chrześcijańskiej – do biblijnego Kazania Na Górze - „niech mowa wasza będzie: tak, tak; nie, nie.” (Mt 5, 37). „Suchy poemat moralisty” to pozbawione patosu, nieco ironiczneironiaironiczne określenie istoty tej poezji, która ocalając wartości, ocala samego człowieka. Herbert wyraża przekonanie, że każdy wybór moralny - czyn, słowo i symboliczny gest - mają moc zmieniania świata. Opowiadając się po stronie prawdy i dobra, odróżniając „czarne” od „białego”, człowiek odzyskuje swoją godność i buduje swoją podmiotowość.

Wierność sobie

Wierność jest jedną z podstawowych kategorii etycznych w poezji Herberta. Poeta zwykle mówi o niej bez nachalnej dydaktyki i moralizatorstwa. Kwestia wierności pojawia się chociażby w utworach, których bohaterem jest Spinoza. Tylko w jednym wierszu – Przesłanie pana Cogito podsumowującym tom Pan Cogito (1974) odczytać można jednoznaczne zalecenie: Bądź, wierny. W utworze tym, Herbert wyraża jest przekonanie, że wierność niewzruszonym normom etycznym wymaga ofiar. To „syzyfowa praca”, a zarazem prawdziwe ryzyko. Bezkompromisowość i wierność zasadom nie zostaną nagrodzone. Niezłomny może liczyć jedynie na duchową satysfakcję, być może także na pamięć u potomnych. Tak jednoznaczne przesłanie etyczne w twórczości Herberta było zarówno konsekwencją pamięci o doświadczeniach wojny, jak i wynikiem krytycznego spojrzenia na polityczne manipulacje w PRL. Poeta wyraźnie dostrzega i analizuje tragiczną stronę etyki, którą jest brak nadziei – w tamtym czasie brak ten był wpisany w polityczną i społeczną rzeczywistość. W wierszu Przesłanie pana Cogito poeta pisze:

Przejmująca metafora złote runo nicości sygnalizuje, że nagrodą za heroiczną wierność najważniejszym wartościom może być nicość i ani człowiek, ani Bóg nie dają gwarancji zadośćuczynienia za doznane cierpienie i upokorzenia. Wierność wartościom jest bezinteresowna, ma sens sama w sobie - ona sama jest wartością. Człowiek – także poeta – zobowiązany jest chronić ją przed niszczycielskim działaniem rzeczywistości zewnętrznej, a również przed swoim własnym barbarzyństwem. Zachowanie wierności jest jedyną alternatywą dla zdrady i jedyną szansą na szlachetny koniec. W wierszu Pan Cogito o postawie wyprostowanej, Herbert pisze:

Pan Cogito - postać tytułowa z tomu poetyckiego wydanego w roku 1974, pojawiająca się także w Raporcie z oblężonego miasta, Rovigo, Epilogu burzy - to erudyta i myśliciel. Przywiązany do tradycji kultury europejskiej jest czujnym obserwatorem rzeczywistości i odnajduje w niej ponadczasowe dylematy. Poprzez postać Pana Cogito, Herbert wskazuje na odwieczne ludzie słabości. Mówi, że niepewność i wątpliwości są trwale wpisane w ludzką kondycję.

Baruch Spinoza – bohater wiersza i prozy

RVtpp1BCwDFKP1

Obraz przedstawia młodego mężczyznę. Ma on bujne, kręcone czarne włosy, wyraziste brwi i duże oczy. Ubrany jest w szatę, na którą wyłożony jest bardzo duży kołnierz.

Rozbijanie jednoznacznych obrazów, postaw i poglądów utrwalonych w tradycji, sięganie do epizodów oraz anegdot z życia postaci literackich, mitologicznych i rzeczywistych to częsta u Herberta strategia poetyckiego postępowania. Wśród wielu filozofów przywoływanych przez poetę znalazł się także Baruch Spinoza. Zarówno wiersz Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, jak i utwór prozatorski Łóżko Spinozy aluzyjnie nawiązują do biografii filozofa. Spinoza całe życie pracował jako optyk. Nie przywiązywał wagi do rzeczy materialnych – nie chciał więc skorzystać z dożywotniej pensji obiecanej przez Ludwika XIV w zamian za poświęcenie mu jednego z traktatów. Spinoza w utworach Herberta to człowiek wierny zasadom wyznawanej przez siebie filozofii. Interesują go głównie pytania metafizyczne, ogólne, najbardziej podstawowe. Tymczasem Bóg, który mu się objawił, bardziej przypomina człowieka. Zaleca mu interesowność, przebiegłość, skupianie się na sprawach ludzkich. Czy taki wizerunek Boga nie okazuje się prowokacją, a nawet bluźnierstwem? Może to szatan udający Boga? Jakie wartości są „Naprawdę Wielkie”? Wreszcie kto kogo kusi – Bóg Spinozę, gdy nakłania go, by zwrócił się ku sprawom prostym i przyziemnym, czy Spinoza Boga, gdy domaga się od Niego odpowiedzi na pytania, na które jednoznacznych odpowiedzi nie ma? Wiersz nie daje jasnego rozstrzygnięcia. Natomiast esej Łóżko Spinozy przywołuje inny epizod z biografii subtelnego filozofa. Ta historia pokazuje go jako człowieka skoncentrowanego na tym, co pospolite i przyziemne. Ów paradoks ujawniający się w życiu Spinozy uświadamia, że w ludzkim życiu wzniosłość miesza się z małością.

Słownik