Seamus Heaney Miłosz: poeta stulecia, poeta tysiąclecia 1999–2010

Urodzony w roku 1911 na Litwie Czesław Miłosz to poeta naszego stulecia nie tylko z tego powodu, że jest niemal rówieśnikiem wieku XX, ale również ze względu na słowo „stulecie” powracające nieustannie w całym jego dziele. Przez kolejne dziesięciolecia historia jego życia i historia jego czasów idą krok w krok. [...]

Chronologicznie zatem Miłosz jest prawie w tym samym wieku, co nasz wiek, kulturowo jednak obejmuje całe kończące się właśnie tysiąclecie. Urodził się w katolickiej rodzinie wśród litewskich lasów i dorastał w kulturze wciąż zachowującej pamięć o ludowych wierzeniach ciemnych wieków, o migotliwych systemach średniowiecznej scholastykischolastykascholastyki i renesansowego neoplatonizmuneoplatonizmneoplatonizmu. Doświadczenia ideologicznego i militarnego kryzysu wywołanego w połowie stulecia przez marksizm i faszyzm mogłyby posłużyć jako odpowiednik reformacji i wojen religijnych połowy tysiąclecia, podobnie jak ucieczka Miłosza od ideologicznych ekstremizmów ku bardziej wolteriańskiemu nastawieniu umysłu w latach pięćdziesiątych odbijać by mogła okres oświecenia. Dalej następuje romantyzm, całkowite zanurzenie w poezję i ufność we własną „proroczą duszę”, dzięki czemu Miłosz ląduje na wzgórzu nad zatoką San Francisco, niczym mędrzec na górze, zachowując powagę bycia nawet wtedy, gdy oddycha coraz lżejszym, późnokapitalistycznym, postmodernistycznym powietrzem Kalifornii.

Wszystko to jednak nie miałoby większego znaczenia, gdyby Miłoszowi nie było dane to, co Yeats nazywa darem godzenia „słodkich dźwięków w jedną całość”. Poezja Miłosza, nawet w przekładzie, spełnia starożytny wymóg nauczania, a zarazem budzenia zachwytu. Jest w niej doskonała równowaga. Języczek u wagi nieustannie drga pomiędzy zasadą rzeczywistości a zasadą przyjemności [...].

[...] Miłosza będzie się pamiętać jako tego, który w świecie relatywizmu utrzymał ideę osobistej odpowiedzialności. Jego poezja zawiera przekonanie o niestabilności podmiotu, wciąż przedstawia ludzką świadomość jako teren zmagania się różnorodnych dyskursów, niemniej Miłosz nigdy nie zezwala na to, by te konstatacje zanegowały odwieczny nakaz pozostania sobą w wymiarze duchowym i moralnym.

cytat 1 Źródło: Seamus Heaney, Miłosz: poeta stulecia, poeta tysiąclecia 1999–2010, [w:] Poznawanie Miłosza 3, red. A. Fiut, tłum. M. Heydel, Kraków 2011, s. 967–971.

Bożena Chrząstowska Poezje Czesława Miłosza

R1FHWXmgG0U491

Ilustracja przedstawia drzewo. Jego gałęzie zamiast liści porastają otwarte lub półotwarte książki. W tle ukazane są szczyty gór. Pod spodem umieszczono napis: ex libris Czesława Miłosza.

Druga teza dotyczy poezji: „jest w niej coś nieprzystojnego”. Uczucie zakłopotania czy zażenowania wywołuje niejasność i nieuchwytność źródeł psychologicznych poezji. […] Teza o „nieprzystojności” poezji ilustrowana jest obrazem – „wesołą metaforą tygrysa”. Obraz wyskakującego z poety tygrysa jest ironiczną polemiką z radami Horacego, który pisał, że źródłem poezji powinna być mądrość. Tymczasem poezja jest według Miłosza w swej istocie irracjonalna, i ten pogląd jest z gruntu romantyczny.

1 Źródło: Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, Warszawa 1982, s. 80–81.

Bożena Chrząstowska Poezje Czesława Miłosza

Tu pojawia się motyw poety opętanego i chorej sztuki. […] W wielkim uproszczeniu można powiedzieć, że chorobliwe jest nadmierne poddawanie się różnym bodźcom zewnętrznym i wyobraźni, z czym związany jest stopniowy zanik świadomości, a w rezultacie następuje utrata kontaktu z rzeczywistością, rozpad języka, bredzenie. […] rozgranicza Miłosz życie i Sztukę, ale dotyczy to sztuki współczesnej, chorobliwej, poddanej wszystkim szaleństwom wyobraźni, zatracającej kontakt z rzeczywistością, a poprzez rozpad języka – kontakt z czytelnikiem.

2 Źródło: Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, Warszawa 1982, s. 81–82.

Bożena Chrząstowska Poezje Czesława Miłosza

Postulat sztuki „zbawczej”, „ocalającej”, choć nie wyrażony tu ekspressis verbis, narzuca się uwadze właśnie poprzez negację sztuki, która tych moralnych zadań nie podejmuje. Poezja poddana różnym bodźcom zewnętrznym, uświadamia, jak trudno jest poecie zachować tożsamość […] Dlatego najważniejszym zadaniem poety jest ochrona własnej osobowości po to, aby zachować świadomość wyboru pomiędzy dobrem a złem. […] Warunkiem spełnienia tych zadań poezji jest komunikatywność sztuki poetyckiej. Osiągnąć ją można poprzez dążenie do „formy bardziej pojemnej”: klarowność języka, jasność składni, intelektualizację wypowiedzi poetyckiej.

3 Źródło: Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, Warszawa 1982, s. 82–83.

Lech Giemza „Rzeka, która cierpi”. O poezji Czesława Miłosza

[…] u poety widoczna jest „retoryka skromności”, która w ostatecznym rozrachunku służy nie tyle uwypukleniu podrzędnego miejsca w społeczeństwie („jeden z wielu”), co zaakcentowaniu praktycznego wymiaru jego działań. Tradycja Dalekiego Wschodu wielokrotnie powraca w dojrzałym okresie pisarstwa Miłosza, bowiem jest zbliżona do jego rozumienia istoty poetyckiego powołania. W innym wierszu poeta sformułuje autodefinicję: „Sługa ja tylko jestem niewidzialnej rzeczy, / Która jest dedykowana mnie i kilku innym” (Sekretarze, Hymn o perle), podobnie podkreślając swą odtwórczą rolę i deskryptywnydeskryptywnydeskryptywny charakter pracy (…).

4 Źródło: Lech Giemza, „Rzeka, która cierpi”. O poezji Czesława Miłosza, Kraków 2021, s. 29.

Lech Giemza „Rzeka, która cierpi". O poezji Czesława Miłosza

Mówi więc u Miłosza (i przez Miłosza) ktoś, kto traktuje poezję jako medytację. Dlatego tak wyraźnie zarysowuje się, już we wczesnej fazie tej twórczości, figura mędrca. Mówi ktoś, kto raczej stoi z boku, obserwuje i przedmiot obserwacji poddaje głębokiemu namysłowi, niż ktoś, kto czuje potrzebę zaangażowania i stawia się w centrum wydarzeń. Częstokroć wypowiada się też z pozycji kogoś, kto już wie lepiej, kto ma prawo dzielić się bolesną mądrością życiową.

5 Źródło: Lech Giemza, „Rzeka, która cierpi". O poezji Czesława Miłosza, Kraków 2021, s. 31.

Lech Giemza „Rzeka, która cierpi". O poezji Czesława Miłosza

W późnej twórczości Miłosza mędrzec staje się Starym Mistrzem – kimś świadomym własnego przemijania, ciężaru starości, wreszcie – zbliżającej się śmierci, która stawia człowieka wobec kwestii eschatologicznycheschatologiaeschatologicznych. (…) bohater jego senilnejsenilnysenilnej twórczości u progu śmierci odkrywa, że wcale nie jest mądrzejszy, niż był. Co więcej odkrywa w sobie młodzieńczy zapał, młodzieńcze pragnienia, a nawet… słabości.

6 Źródło: Lech Giemza, „Rzeka, która cierpi". O poezji Czesława Miłosza, Kraków 2021, s. 32–33.