Handel ludźmi to przestępstwo polegające na czerpaniu korzyści z działań skierowanych na wyzyskiwanie innych osób, naruszające ich prawo do decydowania o sobie. Proceder ten ścigany jest (na mocy konwencji międzynarodowych, m.in. z 1926 r. w sprawie niewolnictwa) niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu jego popełnienia i od obywatelstwa sprawcy.

Niewolnictwo to stosunek zależności, w którym jednostka stanowi własność innego człowieka lub instytucji (świątyni, państwa). W XX w. likwidacja niewolnictwa stała się przedmiotem regulacji międzynarodowych. W 1926 r. z inicjatywy Ligi Narodów utworzono konwencję zobowiązującą państwa do zwalczania handlu niewolnikami i zniesienia niewolnictwa. Po II wojnie światowej zakaz obu procederów pojawił się w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r., konwencji ONZ z 1956 r., Międzynarodowych paktach praw człowieka z 1966 r. i innych dokumentach. Mimo to niewolnictwo na świecie wciąż istnieje, zwłaszcza w Afryce. Do różnych form handlu ludźmi zaliczamy:

• handel dziećmi w celu zatrudnienia ich jako służby domowej lub taniej siły roboczej na plantacjach czy w kopalniach,

• nielegalne adopcje, głównie zagraniczne – dzieci zmuszane są do popełniania drobnych przestępstw lub do żebrania,

• handel kobietami – zmuszanie ich do prostytucji poprzez nakłanianie do wyjazdu za granicę do pracy na innym stanowisku niż rzeczywiste,

• handel narządami – sprzedaż organów do przeszczepu; organy pobierane są za niewielką opłatą od żywych dawców w krajach ubogich; proceder ten zachodzi również w stosunku do dzieci, które są porywane w celu pobrania narządów,

• handel tanią siłą roboczą – osoby pracujące pod przymusem otrzymują o wiele niższe wynagrodzenie niż dopuszcza prawo danego państwa; pobyt i praca takich osób na terenie państwa są nielegalne.

Niewolnicy są praktycznie pozbawieni osobistej wolności. O aktualności tego problemu świadczy fakt ponawiania rezolucji i umów międzynarodowych potępiających wyzysk. Handel ludźmi ma różnorakie przyczyny. Analiza tych czynników wyłoniła dwie grupy.

• Czynniki przyciągające (ang. pull):

  • wysokie zapotrzebowanie na tanie usługi seksualne,

  • rosnący popyt na niewykwalifikowaną siłę roboczą,

  • zapotrzebowanie na dawców organów.

• Czynniki wypychające (ang. push):

  • ubóstwo,

  • bezrobocie,

  • braki w wykształceniu,

  • dyskryminacja ze względu na płeć w krajach, z którego pochodzą ofiary.

Oprócz wyżej wymienionych form niewolnictwa wyróżnia się także niewolnictwo domowe oraz wyłudzanie świadczeń socjalnych. Niewolnictwo domowe jest procederem niezwykle okrutnym i bardzo trudnym do wykrycia. Zajmują się nim rodziny, które w zaciszu domowym znęcają się nad pomocą domową. W Polsce również można zetknąć się z przypadkami takiego niewolnictwa. Potwierdzają to badania Fundacji La StradaLa StradaLa Strada – jej członkowie natknęli się na osoby z Afryki, kobiety z Polski i Europy Wschodniej, które były bite, głodzone, a nawet wykorzystywane seksualnie. Wyłudzanie świadczeń polega natomiast na przymuszaniu do pobierania pomocy socjalnej – głównie za granicą.

Obecność procederu niewolnictwa w danym kraju kieruje środki finansowe i polityczne państwa na:

• ograniczenie skutków handlu ludźmi u ofiar poprzez polepszenie ich kondycji psychicznej, zdrowotnej oraz fizycznej,

• przeciwdziałanie handlowi ludźmi poprzez prowadzenie polityki informacyjnej,

• budowę systemu monitorowania handlu ludźmi badającego przyczyny jego powstawania oraz kierunki rozwoju,

• budowę rynku pracy pozwalającego na zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych człowieka,

• badanie skutków negatywnych i pozytywnych oraz przyczyn migracji ludności,

• przeciwdziałanie ponownej wiktymizacjiwiktymizacjawiktymizacji ludności będącej ofiarami handlu ludźmi,

• spełnienie odpowiednich warunków pozwalających na badanie spraw związanych z handlem ludźmi poprzez przesłuchiwanie świadków.

Problem handlu ludźmi zachodzi na całym świecie. Wyróżnia się kraje, z których pochodzą ofiary, kraje tranzytowe oraz miejsca docelowe, do których ofiary mają trafić.

Większość osób będących ofiarami handlu ludźmi pochodzi z terenów biednych lub dotkniętych wojną, skąd trafiają do bogatszych państw. Głównym kierunkiem sprzedaży ludzi jest Europa, a najwięcej ofiar pochodzi z krajów azjatyckich. Największa skala problemu handlu ludźmi zachodzi wewnątrz państwa. Proceder ten jest jednym z głównych dochodów grup przestępczych. Najczęstszym przestępstwem związanym z handlem ludźmi jest komercyjne wykorzystanie seksualne. Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy w skali roku nawet 1,2 mln nieletnich  wykorzystywanych jest w tym procederze lub przymuszanych do pracy. Na obszarze Unii Europejskiej najwięcej grup przestępczych związanych z handlem ludźmi jest pochodzenia romskiego, chińskiego, rumuńskiego, nigeryjskiego, węgierskiego, tureckiego oraz bułgarskiego.

Główne miejsca występowania przestępczości związanej z handlem ludźmi na obszarze Unii Europejskiej:

• północny zachód – Belgia i Holandia (w głównej mierze miejsca docelowe dla ofiar),

• północny wschód – obwód kaliningradzki, Litwa, Łotwa i Estonia (kraje tranzytowe oraz miejsca pochodzenia ofiar),

• południe – Włochy  (kraj docelowy oraz tranzytowy dla ofiar),

• południowy zachód – Portugalia i Hiszpania (kraje tranzytowe dla ofiar),

• południowy wschód – Grecja, Rumunia i Bułgaria (kraje docelowe, tranzytowe oraz pochodzenia ofiar)

Indeks górny Źródło danych: D. Gajewska i in. (red.), Problem handlu dziećmi w Polsce i na świecie, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 2011. Indeks górny koniec^{Źródło danych: D. Gajewska i in. (red.), Problem handlu dziećmi w Polsce i na świecie, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 2011.}

Powyższy wykres pokazuje liczbę wykrytych ofiar handlu ludźmi według poszczególnych regionów świata w 2020 roku. Wyszczególniono cztery kategorie ofiar: mężczyźni, kobiety, chłopcy oraz dziewczynki. Najwyższa ogólna liczba wykrytych przypadków dotyczy krajów Europy Zachodniej i Południowej.

Raport Biura Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości pt. Global Report on Trafficking in Persons 2016 pokazuje, że od roku 2007 do 2014 zmniejszył się handel ludźmi w celach wykorzystywania seksualnego, a zwiększył się w celu przymusowej pracy.

RMKlWxxdYfqNF

Ilustracja przedstawia wykresy dotyczące sposobu wykorzystywania ofiar handlu ludźmi. 2007 rok: praca przymusowa 32%, wykorzystywanie seksualne 59%, inne formy wykorzystywania 9%. 2008 rok: praca przymusowa 31%, wykorzystywanie seksualne 61%, inne formy wykorzystywania 8%. 2009 rok: praca przymusowa 34%, wykorzystywanie seksualne 58%, inne formy wykorzystywania 8%. 2010 rok: praca przymusowa 31%, wykorzystywanie seksualne 57%, inne formy wykorzystywania 12%. 2011 rok: praca przymusowa 40%, wykorzystywanie seksualne 53%, inne formy wykorzystywania 7%. 2012 rok: praca przymusowa 38%, wykorzystywanie seksualne 56%, inne formy wykorzystywania 6%. 2013 rok: praca przymusowa 39%, wykorzystywanie seksualne 53%, inne formy wykorzystywania 8%. 2014 rok: praca przymusowa 38%, wykorzystywanie seksualne 54%, inne formy wykorzystywania 8%.

RpPt7z4lAkeqM

Ilustracja przedstawia procent mężczyzn wśród wykrytych ofiar handlu ludźmi w latach 2004-2014. 2004 rok 13%, 2006 rok 12%, 2009 rok 14%, 2011 rok 17%, 2014 rok 21%.

Chociaż część wzrostu przypisuje się różnicom w raportowaniu i zakresie danych, to przesunięcia wskazują, że powszechne rozumienie przestępczości handlowej ludźmi ewoluowało. Dziesięć lat temu uważano, że taka działalność dotyka głównie kobiet pochodzących z biedniejszych państw, które przeznaczano na rynek w celu wykorzystywania seksualnego. Jednak znaczny wzrost liczby mężczyzn pokrzywdzonych tym procederem rośnie. Od 2007 do 2014 odsetek udziału mężczyzn dotkniętych niewolnictwem wzrósł aż o 8 punktów procentowych. Wymiar sprawiedliwości jest bardziej świadomy różnorodności przestępców, ofiar, form wyzysku i przepływu handlu ludźmi, a statystyki mogą odzwierciedlać tę zwiększoną świadomość. Ogólna struktura z podziałem na płeć i wiek wśród ofiar handlu wygląda następująco:

ReV5treARaufc

Ilustracja przedstawia strukturę ofiar handlu ludźmi z podziałem na wiek i płeć. 51% stanowią kobiety, 21% mężczyźni, 8% chłopcy, 20% dziewczynki.

Jak wskazuje wykres powyżej, handel ludźmi najbardziej dotyka kobiet. Zastraszająca jest również liczba dzieci pokrzywdzonych w tym procederze. Najbardziej dotknięci są małoletni znajdujący się w podwyższonej grupie ryzyka:

• dzieci cudzoziemskie (migrujące) pozbawione bez opieki,

• dzieci żebrzące,

• dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej,

• dzieci, które w przeszłości doświadczyły przemocy,

• dzieci – świadkowie przemocy.

Handlarze ludźmi i ich ofiary często pochodzą z tego samego miejsca, mówią tym samym językiem lub przynależą do tej samej grupy etnicznej. Takie podobieństwa pomagają handlarzom wzbudzić zaufanie, a co za tym idzie - ułatwiają popełnienie przestępstwa. Handlarze rzadko wyjeżdżają za granicę w celu wyszukania ofiar, ale podróżują do krajów docelowych, aby tam wykorzystać ofiary. Ogólnie rzecz ujmując, handlarze w krajach pochodzenia są zazwyczaj obywatelami tych krajów. Handlarze w miejscu przeznaczenia są obywatelami tych krajów lub mają takie samo obywatelstwo jak ofiary, którymi handlują. Bycie tej samej płci może również zwiększyć zaufanie. Dane ze spraw sądowych wskazują, że większość wykrytych ofiar handlu ludźmi to kobiety lub nieletnie dziewczynki. Chociaż handlarze ludźmi to głównie mężczyźni, kobiety stanowią stosunkowo duży odsetek skazanych w porównaniu z większością innych przestępstw. Ten udział jest jeszcze wyższy wśród handlarzy skazanych w kraju rodzinnym ofiar. Sprawy sądowe i inne dane jakościowe wskazują, że kobiety są często zatrudniane do rekrutacji innych kobiet. Również więzi rodzinne mogą być wykorzystywane do handlu ludźmi.

R1Wf3B6mkk1JW1

Na mapie Europy zaznaczono kierunki i miejsce pochodzenia ofiar handlu ludźmi. Z obszaru Polski są strzałki w kierunku: Szwecji, Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemiec, Francji, Hiszpanii, Włoch, Chorwacji. W stronę Polski są strzałki z obszaru Bułgarii, Rumunii, Mołdawii, Ukrainy, Białorusi, Rosji, Łotwy.

Handel ludźmi jest niezgodny z prawem. Przez swoje położenie Polska w handlu ludźmi może być zarówno krajem pochodzenia, krajem tranzytowym, jak i krajem docelowym. Ofiarami handlu ludźmi w Polsce padają najczęściej osoby młode (tak kobiety, jak i mężczyźni) z wykształceniem podstawowym, bezrobotne, o niskim statusie materialnym. Wśród pokrzywdzonych cudzoziemców dominują obywatele Ukrainy, Rumunii, Białorusi, Bułgarii oraz Wietnamu.

RfzvtO3GByV6U

Ilustracja przedstawia obywatelstwo potencjalnych ofiar handlu ludźmi w 2017 roku. Obywatele Ukrainy 30, obywatele RP 5, obywatele Wietnamu 4, obywatele Nigerii 1, obywatele Białorusi 2, obywatele Syrii 1.

Osoby zaangażowane w rekrutację do pracy za granicą pochodzą z tych samych krajów, co ofiary. Uzależnienie ofiary następuje w kraju docelowym. Sprawcą jest najczęściej osoba posiadająca to samo obywatelstwo albo posiadająca status rezydenta kraju, do którego zwabiono ofiarę. W przeważającej liczbie przypadków handel ludźmi jest dziełem zorganizowanych grup przestępczych bądź skoncentrowanych na tym procederze, bądź to traktujących go jako jedno z dogodnych źródeł zysku obok innej działalności przestępczej (np. przemyt narkotyków). W ramach handlu ludźmi osoby najczęściej padają ofiarą wykorzystania do: eksploatacji seksualnej, pracy przymusowej, żebractwa, popełniania przestępstw (np. kradzieży, włamań, rozprowadzania narkotyków), praktyk niewolniczych (np. eksploatacji w gospodarstwach domowych), wyłudzania świadczeń socjalnych i kredytów, zawierania fikcyjnych małżeństw.

W latach 1995‑2009 polskie prokuratury zakończyły prowadzenie 596 postępowań dotyczących handlu ludźmi. Liczba osób pokrzywdzonych w tym procederze sięgnęła 3 781. W okresie od 2007 do 2008 roku nastąpił wzrost liczby zakończonych postępowań w stosunku do lat 2005‑2006 o 50%. Według raportu z 2017 roku dotyczącego handlu ludźmi* liczba postępowań związanych z handlem ludźmi na terenie Polski w 2016 roku wyniosła 31, z kolei w 2017 r. było to 27 przestępstw. Liczba ofiar handlu ludźmi w 2016 roku to 15, natomiast w 2017 roku pokrzywdzone zostały 84 osoby.

Indeks górny * Źródło: gov.pl Indeks górny koniec^{* Źródło: gov.pl}

Osoby poszkodowane zbrodnią handlu ludźmi po pomoc mogą zgłaszać się do różnych instytucji i fundacji. W Polsce ochroną poszkodowanych zajmują się:

• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji

  • koordynuje politykę państwową wobec handlu ludźmi,

  • obsługuje prace międzyresortowego Zespołu do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi, jak również Grupy Roboczej i grup eksperckich,

  • monitoruje prace związane z realizacją krajowych planów działań przeciwko handlowi ludźmi,

  • prowadzi współpracę międzynarodową w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi;

• Urząd do Spraw Cudzoziemców

  • wstępnie identyfikuje potencjalne ofiary handlu ludźmi wśród cudzoziemców,

  • nadaje status uchodźcy osobie mogącej być ofiarą;

• Policja i Straż Graniczna

  • Wydział Walki z Handlem Ludźmi zajmuje się zwalczaniem łamania prawa w tym zakresie,

  • interweniuje i zwalcza przestępczość związaną z tym procederem,

  • funkcjonariusze Straży Granicznej jako pierwsi mają styczność z ofiarami i przestępstwem handlu ludźmi, dzięki ich czujności przestępstwo to jest najczęściej wykrywane;

• Ogólnopolska Sieć Organizacji Pozarządowych Przeciwko Handlowi Ludźmi

  • sieć skupia 28 organizacji,

  • jej celem jest stworzenie wysokospecjalistycznej organizacji przeciwdziałającej handlowi ludźmi w celu poprawy jakości i efektywności ich pracy, profesjonalizacji działań oraz wzmocnienia potencjału, tak by w efekcie mogła być partnerem instytucji publicznych i organów ścigania we wspólnych działaniach;

• Fundacja Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada

  • celem fundacji jest działanie w obronie godności człowieka, zwalczanie handlu ludźmi, niewolnictwa i pracy przymusowej oraz przeciwdziałanie prostytucji, a także przestępstwom przeciwko wolności i zdrowiu jednostki.

Handel ludźmi jest formą współczesnego niewolnictwa i narusza fundamentalne wartości współczesnego społeczeństwa XXI wieku oraz elementarne prawa człowieka, do których należą godność i wolność. Walka z tym przestępstwem jest bardzo trudna i nierówna. Jeśli jesteś świadkiem, zgłaszaj!

Słownik