Przeczytaj
W 1904 r. wydarzyło się kilka godnych odnotowania zdarzeń. Wybuchła wojna rosyjsko‑japońska, a Giacomo Puccini wystawił po raz pierwszy swoją operę Madame Butterfly (nieświadomie nawiązując do wojny, bo akcja tej opery rozgrywa się w Japonii). Irlandczyk Roger Casment opublikował relację z Konga, potwierdzającą okrucieństwo Belgów, które już w 1899 r. opisał Joseph Conrad w Jądrze ciemności. Z kolei 16 czerwca James Joyce poznał miłość swojego życia, kobietę, przy której umrze – Norę Barnacle. Czy to ważne? I tak, i nie. Dla literatury ta data jest znacząca o tyle, że tego dnia dzieje się akcja Ulissesa, jednej z najważniejszych powieści XX wieku.
Opowieść o dziele Joyce'a można by zacząć słowami dzień jak co dzień…,
bowiem powieść zaczyna się o godzinie 8.00 rano i jest szczegółowym opisem szesnastu godzin z życia... Dublina. Tak - niewątpliwie głównym bohaterem Ulissesa jest miasto, zaś pozostali bohaterowie, których bliżej poznajemy w powieści, to Stephan Dedalus, Leopold Bloom i jego żona.
Na pierwszy rzut oka powieść sprawia wrażenie bardzo chaotycznej. Niektóre fragmenty brzmią wyjątkowo niejasno, wręcz tajemniczo. Joyce zastosował w nich bowiem technikę strumienia świadomościstrumienia świadomości. Co ciekawe, wynalazł ją nie on, lecz Édouard Dujardin, który w powieści Wawrzyny już ścięto opisał wieczorną wędrówkę bogatego paryskiego snoba Daniela Prince’a, spacerującego po Paryżu i rozmyślającego o swojej niedoszłej kochance, aktorce z podrzędnego teatru. W obu dziełach występują podobne motywy: miasta i wędrówki. Joyce powieść Francuza przeczytał w 1903 r., a więc przed poznaniem Nory Brancle. Zresztą już po wydaniu Ulissesa zabiegał o to, by Dujardin był uznawany za prekursora tej literackiej techniki. Ale strumień świadomości to niejedyny literacki i formalny eksperyment zastosowany przez Irlandczyka w powieści.
W swoim ostatecznym kształcie Ulisses nie ma ani numerów rozdziałów, ani tytułów. Strukturę powieści i kierunki jej interpretacji wskazują schematy (tzw. tabele Gilberta i Linatiego), które rozpisał sam autor i udostępnił znajomym, aby ułatwić im czytanie albo udowodnić (jak to Joyce miał w zwyczaju) własny kunszt.
Schematy te niosą m.in. informację, że Ulisses nawiązuje do Odysei Homera. Powieść dzieli się na trzy główne części. Telemachia (rozdziały 1–3), Odyseja (rozdziały 4–15) i Nestos (rozdziały 16–18), a więc opisuje wędrówkę Telemacha, czyli w tym przypadku literata Stephana Dedalusa, Odyseusza, którym jest Leopold Bloom, i ich ostateczny powrót (Nestos) do domów. Jest to jednak nawiązanie à rebours, na odwrót, w dodatku - zdaniem wielu krytyków - ma drugorzędne znaczenie dla odbioru tekstu.
Czy Ulisses jest powieścią niemoralną? Z pewnością nie. Zamierzeniem Joyce'a nie było zgorszenie czytelników czy wywołanie skandalu obyczajowego, ale ukazanie pełni człowieczeństwa, przedstawienie człowieka we wszystkich jego aspektach: intelektualnym, emocjonalnym, społecznym i biologicznym. Ze względu na obsceniczność niektórych fragmentów (Circe, Nauzykaa) książka była zakazana w Wielkiej Brytanii do 1936 r. Jednakże gdy przyjrzymy się tym fragmentom, dostrzeżemy raczej literacki kunszt aniżeli obsceniczność. Oniryczny i nawiązujący do średniowiecznych sprośnych poematów rozdział Circe jest literackim majstersztykiem.
Czy jest to powieść nieudana? Wręcz przeciwnie - Ulisses jest arcydziełem literatury światowej, w dodatku wyjątkowym. Tylko w przypadku Ulisessa możemy mówić o zapoczątkowaniu nowej literackiej metody i doprowadzeniu ją do doskonałości w obrębie jednego dzieła.
Słownik
(gr. ágnōstos – nieznany) osoba całkowicie lub częściowo negująca możliwość rozstrzygnięcia pytania o istnienie lub nieistnienie Boga. W historii filozofii agnostycyzm najczęściej wynikał z określonych koncepcji epistemologicznych, czyli związanych z ludzkim poznaniem oraz jego naturalnymi ograniczeniami
obrzędowe zaklęcie
członek masonerii, ruchu mającego na celu braterstwo ludzi różnych religii, narodowości i poglądów
nadanie cudzoziemcowi obywatelstwa państwa, w którym zamieszkał
termin literacki określający formę monologu wewnętrznego w powieści, który stanowi próbę wyrażenia środkami językowymi naturalnego przebiegu myśli i wrażeń w świadomości postaci lub narratora