Najwybitniejsi socjologowie bądź to odkrywali nowe mechanizmy, bądź też potrafili w nowy sposób opisać wcześniej znane. Zajmowali się przy tym wieloma różnymi zagadnieniami. Obecnie zaliczani są do różnych nurtów, szkół i teorii socjologicznych.

Socjologia w XIX i XX wieku – kamienie milowe

RPcxAgwBnU5Ud1
Linia chronologiczna. 1844 Ilustracja przedstawia owalny obraz w prostokątnej złotej ramie, który przedstawia starszego mężczyznę w ciemnym stroju. To August Comte. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej August Comte (1798–1857) wprowadził nazwę socjologia dla nowej dyscypliny naukowej. Zdefiniował przedmiot badań socjologii: statykę i dynamikę społeczną, oraz metody badań: obserwację, eksperyment i metodę historyczno-porównawczą. Uznawany jest za pozytywistę w naukach społecznych. Opisywał potrzebę reformy stosunków społecznych, a także reformy całego systemu nauki obejmującego nauki przyrodnicze i społeczne. Ta nowa, zreformowana nauka miała jego zdaniem pomóc w budowie nowego, zreformowanego świata. 1867 Czarno-biała fotografia przedstawia siedzącego mężczyznę. Ma długie, siwe włosy i brodę. Ubrany jest w garnitur, ma schowaną prawą rękę. To Karol Marks. „Kapitał” Karol Marks (1818–1883) to twórca materializmu historycznego w naukach społecznych. Uznawał prymat bazy społeczno-ekonomicznej (ogółu stosunków produkcji) nad nadbudową prawno-polityczną. Analizował stosunki pracy w kapitalizmie oraz stworzył koncepcje klas społecznych i walki klas prowadzącej do zmiany porządku społecznego. 1876 Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Opiera twarz na dłoni. Ma gładko przyczesane włosy i bujne bokobrody. To Herbert Spencer. „Zasady socjologiiHerbert Spencer (1820–1903) – twórca filozoficznej teorii ewolucji oraz ewolucjonizmu w socjologii. Jego zdaniem, prawa ewolucji są takie same w rzeczywistości nieorganicznej, organicznej i społecznej. Instytucje społeczne są wynikiem ewolucji. Człowiek staje się istotą społeczną przez integrację ze zbiorowością, która – jako społeczeństwo – jest bardziej złożone niż przyroda. 1902 Fotografia w sepii przedstawia łysiejącego mężczyznę z krótkim zarostem. Ma poważną minę, ubrany jest w garnitur. To Charles Cooley. Human Nature and Social Order (Natura ludzka i porządek społeczny) Charles Cooley (1864–1929) – reprezentant pragmatyzmu badający problem jaźni (świadomości samego siebie) i procesów jej tworzenia. Wprowadził do socjologii pojęcie grup pierwotnych decydujących o formowaniu się jaźni u człowieka. Stworzył też kategorię jaźni odzwierciedlonej. Dla Cooleya i innych pragmatystów problemem jest pytanie, jak człowiek wchodzi w społeczeństwo i jak w tym procesie kształtuje się jego osobowość (jaźń). 1908 Czarno-biała fotografia przedstawia z profilu łysego mężczyznę. Nosi krótki zarost i okulary. Jest dojrzały. To George Simmel. „SocjologiaGeorge Simmel (1858-1918) jest przedstawicielem socjologii humanistycznej. Jej program intelektualny stoi w opozycji do pozytywizmu, który upatrywał źródeł wiedzy o społeczeństwie w faktach. Dla socjologii humanistycznej natomiast najważniejsze jest to, jak ludzie, członkowie społeczeństwa, te fakty rozumieją. Głównym problemem dla Simmela są interakcje między ludźmi. Simmel we wszystkich możliwych oddziaływaniach międzyludzkich widział ich wspólne formy: stosunki podrzędności i nadrzędności, rywalizację, naśladowanie, podział pracy, tworzenie stronnictw, konsolidację wewnętrzną i wiele innych. Poprzez takie trwałe formy realizują się wszelkie interakcje między ludźmi. 1949 Fotografia barwna przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Przerzedzone włosy ma zaczesane do tyłu. Lekko się uśmiecha. Ma na sobie marynarkę i koszulę z krawatem. To Robert K. Merton. „Teoria socjologiczna i struktura społeczna” Robert K. Merton (1910–2003) to jeden z głównych przedstawicieli funkcjonalizmu. W swoich badaniach ujmował społeczeństwo jako system zbudowany z powiązanych ze sobą części. Tłumaczył je poprzez funkcje, jakie pełnią w społeczeństwie. Jest twórcą wielu teorii, np. ról społecznych, dewiacji społecznej i anomii oraz teoria grup odniesienia. Pokazał, że różne instytucje lub zachowania pełnią różnorodne funkcje. Niektóre z nich są jawne i widoczne, inne – ukryte, np. nabywanie dóbr służy zaspokajaniu potrzeb (funkcja jawna), ale wybierając drogie produkty, pokazujemy innym nasz status (funkcja ukryta). 1959 Czarno-biała fotografia przedstawia mężczyznę siedzącego przy biurku zawalonym papierami. Ma krótkie włosy, ubrany jest w garnitur z krawatem. Sfotografowany Erwing Goffman patrzy wprost. Człowiek w teatrze życia codziennego Erwing Goffman(1922–1982) to jeden z najbardziej znanych i popularnych reprezentantów interakcjonizmu symbolicznego. W badaniach jakościowych (przez obserwację) usiłował zrekonstruować porządek interakcyjny: ukrytą i jawną sieć interakcji, w jakie ludzie wchodzą w różnych konfiguracjach personalnych i w różnych sytuacjach. Goffman patrzy na nich jak na aktorów odgrywających role: w życiu codziennym i zawodowym, na spotkaniach, w zgromadzeniach, itp. 1979 Czarno-biała fotografia przedstawia mówiącego coś mężczyznę. Ma na sobie marynarkę i koszulę z krawatem. Ma lekko zmierzwione włosy. Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia Pierre Bourdieu [wym. Pier Burdiu] (1930–2002) jest przedstawicielem współczesnego strukturalizmu. Wprowadził do socjologii pojęcie habitusu jednostek. Są to według niego dynamiczne dyspozycje ludzi wytworzone w trakcie ich społecznego życia. To habitusy umożliwiają człowiekowi aktywne działanie i przekształcanie rzeczywistości. Jednostki o określonych habitusach, mające zasoby społeczne i kulturowe (wiedzę, władzę, kapitał i inne), toczą grę w polu społecznym (np. w gospodarce) z innymi aktorami o pozycję i możliwość wyznaczania innym jednostkom reguł gry społecznej
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Za różnorodnością koncepcji, teorii i badań kryją się jednak pewne wspólne pytania, które inspirują socjologów do dziś.

bg‑azure

Co powoduje, że ludzie działają jako jako społeczeństwo? Czy porządek społeczny, który obserwujemy na zewnątrz nas samych, jest przypadkowy i wyłania się tylko z jednostkowych działań? Czy może przeciwnie: funkcjonujemy jako zbiorowość i jedynie przy okazji realizujemy osobiste interesy?

Socjolodzy odpowiadają na to pytanie, tworząc koncepcje ładu społecznego. Jednym z nich był Emil Dűrkheim.

RiCUHnT22Ng6M1Emil Dűrkheim (1858–1917)
Emil Dűrkheim (1858–1917)
Źródło: verapatricia_28, licencja: CC BY-SA 4.0.

Jako istoty społeczne działamy w zbiorowości wspólnie z innymi członkami społeczeństwa. Z historycznego punktu widzenia czynimy to na dwa różne sposoby. Według Dűrkheima kryterium ich odróżnienia stanowi podział pracy w społeczeństwie: słabo rozwinięty albo mocno. W zależności od poziomu rozwinięcia podziału pracy wyróżniamy dwa typy solidarności społecznej, czyli ładu społecznego:

R1GiNhLBsrYka
solidarność mechaniczna – występuje w społeczeństwach o słabo rozwiniętym społecznym podziale pracy, – życie jednostek pozostaje pod całkowitą kontrolą zbiorowości, – świadomość jednostek nie różni się od świadomości zbiorowej, – wszyscy podlegają jednolitemu systemowi norm, których przekroczenie wywołuje zorganizowaną reakcję zbiorowości, – społeczeństwo takie ma względnie prostą strukturę., solidarność organiczna – występuje w społeczeństwach o rozwiniętym podziale pracy, – członkowie takich społeczeństw kooperują z innymi wolnymi członkami społeczeństwa, by zaspokoić swe zróżnicowane potrzeby, – ewentualne złamanie reguł współpracy dotyczy zawsze tylko pewnego aspektu funkcjonowania jednostki w zbiorowości, – po złamaniu reguł współpracy prawo (np. kodeks prawa cywilnego) przywraca sytuację wcześniejszej bądź unieważnia umowę o współpracy, – stabilność ładu społecznego zależy od poziomu integracji jednostek ze społeczeństwem oraz akceptacji systemu norm regulujących zachowania jednostek i będących podstawą kontroli społecznej.
bg‑azure

Jak zbudowane jest społeczeństwo? Czy istniejemy jako społeczeństwo, czy stanowimy tylko zbiór jednostek? Jak jest zbudowana struktura społeczna?

R1Yc05XLx8ouu1
Max Weber (1864–1920)
Źródło: domena publiczna.

Struktura społeczna to układ wzajemnie powiązanych elementów społeczeństwa, np. ról społecznych lub pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Istotny wkład w odkrycie tej hierarchii wniósł Max Weber.

Zdaniem Webera należy brać pod uwagę trzy wymiary zróżnicowania:

R1WVSw0XANKbW
ekonomiczny – w tym wymiarze ludzie połączeni są w klasy społeczne, – kryterium rozróżnienia klas to zróżnicowane szanse rynkowe jednostek wynikające z możliwości zarobkowych lub posiadanego kapitału, – wyróżniamy klasy zarobkowe i klasy posiadania; podział nie jest rozłączny, ponieważ właściciel kapitału może jednocześnie pracować zarobkowo, – uzupełnieniem podziału klasowego są warstwy socjalne, czyli ludzie utrzymywani przez innych (np. bierne zawodowo żony, dzieci, bezrobotni i ludzie na marginesie społecznym)., społeczny – w tym wymiarze ludzie połączeni są w stany społeczne (grupy różniące się poziomem uprzywilejowania na skali szacunku społecznego), – mniejszy lub większy szacunek wynika ze sposobu ich życia, a przede wszystkim sposobu spędzania wolnego czasu., polityczny – w tym wymiarze ludzie połączeni są w grupy formalne, rywalizujące ze sobą, – te grupy to partie polityczne, ale również i inne organizacje konkurujące ze sobą w przestrzeni politycznej lub społecznej.
bg‑azure

Czy jako ludzie jesteśmy dziećmi natury, czy kultury?

R1OlHOINEngLK1
Florian Znaniecki (1882–1958)
Źródło: domena publiczna.

Człowiek, chcąc wytłumaczyć się ze złych skłonności, często wskazuje na naturę. Jeśli jednak pragnie uzasadnić, że jego gatunek króluje w przyrodzie, wówczas wskazuje na kulturę. Nie znajduje przy tym jednoznacznego rozstrzygnięcia tej opozycji. Inaczej niż socjologowie, dla których bez kultury nie ma społeczeństwa. Niektórzy, np. polski socjolog Florian Znaniecki, idą dalej, twierdząc, że socjologia to nauka o kulturze.

Dla Znanieckiego rzeczywistość społeczna to rzeczywistość kulturowa. W rzeczywistości tej istnieją głównie wartościwartościwartości. Socjolog może ten świat zrozumieć, stosując współczynnik humanistyczny.

RoxKCXjLLKVuG
wartości Na rzeczywistość społeczną (czyli zdaniem Znanieckiego – kulturową) składają się przedmioty dane jednostkom i grupom w ich doświadczeniu, w ich świadomych czynnościach. Wartości nadają realności przedmiotom naszego doświadczenia. To znaczy, że w ludzkim doświadczeniu istnieją tylko te przedmioty, które mają dla ludzi wartość., współczynnik humanistyczny Socjologia zajmuje się badaniem wartości i czynności społecznych. Wartością może być człowiek lub grupa ludzi. Czynnościami są interakcje między osobami, osobami a grupami i między grupami.Ludzi i ich czynności można zrozumieć tylko wtedy, gdy zastosuje się współczynnik humanistyczny. To znaczy, że wyjaśniając świat społeczny, trzeba uwzględnić wartość, jaką mają dla ludzi przedmioty ich doświadczenia.
bg‑azure

Co sprawia, że życie społeczne to raczej porządek, a nie chaos?

RrvgRT0YeXjjg1
Leon Petrażycki (1867–1931)
Źródło: NAC, domena publiczna.

Porządek społeczny sprawia, że żyjąc w zbiorowości, rozwijamy się jako ludzie i możemy realizować swoje potrzeby. Co nie znaczy, że społeczeństwo jest wolne od konfliktów i sprzeczności. Wcześniej czy później są one jednak rozwiązywane i układ społeczny wraca do stanu równowagi (zatem: porządek uzyskuje przewagę nad chaosem). Szukając przyczyn tej przewagi, należy wziąć pod uwagę m.in. prawo. Niektórzy twierdzą, że ma ono boską genezę. Dla innych stanowi emanację woli władzy politycznej albo wynik umowy społecznej. Podobne kontrowersje dotyczą przyczyn, dla których przestrzegamy prawa jako członkowie społeczeństwa. Istotnych odpowiedzi w tym zakresie udzielił Leon Petrażycki, polski socjolog, a jednocześnie prawnik o europejskiej renomie. Jego koncepcja jest interesująca przez to, że uprawomocnienia porządku społecznego poszukuje w przeżyciach jednostek. Tym samym ów porządek – w pewnym sensie – „uczłowiecza”.

R17l7nEQQH2Ro
subiektywny charakter prawa Prawo (podobnie jak moralność) nie ma charakteru obiektywnego. To znaczy, że jego istota nie sprowadza się do zapisów ustawowych albo ogólnych norm moralnych wypracowanych przez społeczeństwo., przeżycie prawne Prawo działa w ludzkich przeżyciach i objawia się w emocjach odczuwanych w specyficznych typach relacji międzyludzkich. Jeśli dwie osoby powiązane są relacją o charakterze prawnym, wówczas jedna z nich ma poczucie uprawnienia, a druga – poczucie zobowiązania (powinności, obowiązku)., poczucie prawa Rozwinięte poczucie prawa, gwarantujące jego działania, to cecha specyficzna człowieka. Nie wszyscy ją mają., bezprawie Relacje oparte nie na przeżyciu prawnym, ale na przymusie jednej ze stron relacji i strachu odczuwanym przez drugą możemy określić jako bezprawne, czyli nieoparte na prawie.

Słownik

anomia
anomia

z gr. a – bez, nomos – prawo; rozpad powszechnie przyjętych norm i więzi społecznych występujący w okresach szybkich, gwałtownych przemian społecznych

instytucja
instytucja

element struktury zbiorowości lub społeczeństwa organizujący i regulujący zachowania i działania jednostek lub grup społecznych, wyposażony w sankcje wymuszające podporządkowanie jednostek lub grup działaniu instytucjonalnemu

funkcja
funkcja

właściwość elementu systemu lub podsystemu społecznego zapewniająca jego wpływ na inne części systemu oraz na całość systemu; funkcjonalnymi elementami systemu są elementy względnie stałe, ujednolicone (instytucje, wzory kulturowe, normy, role społeczne itp.)

jaźń subiektywna
jaźń subiektywna

część świadomości podmiotu odpowiedzialna za postrzeganie samego siebie

jaźń odzwierciedlona
jaźń odzwierciedlona

samowiedza jednostki o postrzeganiu ich przez inne, zewnętrzne jednostki

konsensus
konsensus

z łac. consensus – zgoda; w wąskim rozumieniu, pojęcie oznaczające zgodę w zbiorowościach społecznych lub społeczeństwie

nomia
nomia

z gr. nomos – prawo; reguły rządzące w zbiorowościach społecznych i społeczeństwie

potrzeby podstawowe
potrzeby podstawowe

pierwotne, biologiczne potrzeby, których zaspokojenie warunkuje przetrwanie osoby lub gatunku; należą do nich: oddychanie, potrzeby pokarmowe, mieszkaniowe, odzieżowe, prokreacyjne; niezależnie od czasu i kontekstu socjokulturowego potrzeby podstawowe są niezmienne, zmieniają się tylko środki i sposoby ich zaspokajania

potrzeby wtórne
potrzeby wtórne

potrzeby wyższego rzędu, są historycznie zmienne, czyli zależne od cywilizacyjnego (kulturowego) rozwoju społeczeństwa; pojawiają się w jakimś momencie tego rozwoju i w dalszym trwaniu społecznym mogą zanikać; w czasie zmieniają się zarówno same potrzeby, jak i środki oraz sposoby ich zaspokajania

prestiż
prestiż

z fr. prestige – urok, czar; poważanie, szacunek, jakim podmioty (osoby, grupy, kategorie społeczno‑zawodowe) są darzone w swoim otoczeniu lub w społeczeństwie

stratyfikacja
stratyfikacja

z łac. stratum – warstwa; hierarchiczne ułożenie wielkich zbiorowości społecznych (klas, warstw, kategorii społeczno‑zawodowych) wyróżnianych według dysponowania przez nie zasobami społecznymi: władzą, kapitałem, wykształceniem, prestiżem itp.

typ idealny
typ idealny

model abstrakcyjny służący badaniu szerokiej klasy zjawisk społecznych, skonstruowany z cech występujących w rzeczywistości empirycznej, sam w tej rzeczywistości nie występuje; idealizacja

wartości
wartości

pożądane obiekty (materialne lub o symbolicznym charakterze) lub opinie egzystencjalne (dotyczące tego, co istnieje) oraz normatywne (dotyczące tego, co powinno być i jak to osiągnąć

wartość autoteliczna
wartość autoteliczna

z gr. telos – cel; taka wartość, która jest celem sama dla siebie, nadrzędna, główna

wartość instrumentalna
wartość instrumentalna

uznawalna, pragmatyczna, służebna, umożliwiająca osiąganie innych wartości