Według ogólnej definicji, za substancję psychoaktywną uważa się taki środek, który bezpośrednio wpływa na czynność naszego mózgu, prowadząc do zmian nastroju, świadomości czy zachowania. Do tej grupy zalicza się związki, które występują w produktach spożywczych, takie jak kawa, herbata czy napoje typu cola, zawierające kofeinę. Z kolei teobromina, również substancja psychoaktywna, znajduje się w czekoladzie.

Działanie substancji psychoaktywnych zależy od ich rodzaju. Część z nich prowadzi do pobudzenia psychoruchowego, poprawy nastroju, polepszenia koncentracji, inne mogą dawać zgoła odmienne efekty – np. stany euforyczne czy wystąpienie omamów i urojeń, jeszcze inne działają rozluźniająco i uspokajająco. Jednak z pewnością ich wspólną cechą jest zdolność uzależniania, co w konsekwencji pociąga za sobą skłonność do przyjmowania coraz większych dawek tych związków.

Dodatkowo ich oddziaływanie na układ nerwowy oraz wiele innych układów w naszym organizmie powoduje, że stosunkowo łatwo można je przedawkować, co może prowadzić do bardzo poważnych skutków ubocznych. Dlatego w przypadku substancji psychoaktywnych zawsze trzeba pamiętać o rozsądnym stosowaniu i dawkowaniu, a w przypadku związków zaliczanych do narkotyków, czyli związków o najsilniejszych właściwościach psychoaktywnych i uzależniających, trzeba ich wręcz unikać.

RE8z0AHXVqa0y

Zdjęcie przedstawiające uprawę tytoniu szlachetnego. Roślina posiada duże, zielone rozłożyste, lancetowate liście. W tle znajduje się górzysty teren porośnięty lasami.

RPrbYlcjPN0j2

Ilustracja przedstawiająca wzór półstrukturalny 3-[2-(N-metylopirolidyno)]pirydyny czyli nikotyny składającej się z pierścienia pirydynowego, sześcioczłonowego aromatycznego pierścienia zawierającego jeden atom azotu. Pierścień ten łączy się w pozycji trzeciej z pierścieniem N-metylopirolidyny w pozycji drugiej.

W organizmie nikotyna ((S)-3-[2-(N-metylopirolidyno)]pirydyna) pobudza cholinergiczne receptory nikotynowe w mózgu, co powoduje uwalnianie neuroprzekaźników, w tym dopaminy, która odpowiada za odczuwanie przyjemności. Ma to istotne znaczenie w mechanizmie uzależnienia. W mniejszych dawkach przyśpiesza tętno, pobudza układ pokarmowy, stymuluje ośrodkowy układ nerwowy, zwiększa ciśnienie krwi oraz rozszerza źrenice, zaś w większych uspokaja i redukuje stres.

Nikotyna jest składnikiem wyrobów tytoniowych. Jeden papieros zawiera od 10 do 20 mg nikotyny. Po wypaleniu, do płuc przedostaje się ok. 1 mg.

Indeks górny Galeria grafik Indeks górny koniec^{Galeria grafik}

RNZ3rOiiHu1Ju

Ilustracja przedstawiająca wzór strukturalny etanolu w modelu kulkowym. Atom węgla symbolizowany przez szarą kulkę, związany jest z trzema atomami wodoru symbolizowanymi przez białe kulki oraz z drugim atomem węgla połączonym z dwoma atomami wodoru oraz z atomem tlenu symbolizowanym przez czerwoną kulkę i związanym z jednym atomem wodoru.

Etanol, znany także jako alkohol etylowy, jest jednym z najpowszechniej stosowanych środków psychoaktywnych i odurzających. W naszym organizmie pełni rolę depresanta, obniżając aktywność układu nerwowego. Hamuje przede wszystkim uwalnianie acetylocholiny, co przekłada się na zmniejszenie pobudliwości nerwów, związanych m.in. z mięśniami szkieletowymi. Wpływa również na receptory dopaminy (hormonu nagrody). W małych dawkach (stężenie alkoholu we krwi poniżej 0,5‰) prowadzi do przyspieszenia bicia serca, rozszerzenia naczyń krwionośnych, rozszerzenia źrenic, poprawy samopoczucia, zwiększenia pewności siebie, euforii i zmniejszonego krytycyzmu, ale zaczyna także powodować nieznaczne zaburzenia równowagi, widzenia oraz upośledzenie koordynacji wzrokowo‑ruchowej. W większych dawkach te objawy zaczynają się pogłębiać, a dodatkowo pojawiają się zaburzenia samokontroli, utrata świadomości, zaburzenia pamięci, senność oraz zanik odruchów fizjologicznych. Częste spożywanie alkoholu prowadzi do uzależnienia i rozwoju choroby – alkoholizmu.

RYAbPx2crDSd8

Ilustracja przedstawiająca pole maków, nieliczne kwiaty, w większości rośliny z wykształconymi niedojrzałymi owocami maku, to jest makówkami. Makówki to zaokrąglone szaro-zielone części na szczycie łodygi, zwieńczone wieczkiem, będącym wyschniętym znamieniem słupka.

R1cvayrwnY7Ma

Ilustracja przedstawiająca wzór półstrukturalny morfiny. Związek posiada w swej strukturze pięć pierścieni, jeden z nich jest sześcioczłonowym pierścieniem aromatycznym podstawionym grupą hydroksylową. Posiada trzy atomy mostkowe, to jest atomy wspólne z dwoma innymi pierścieniami, pierwszy z nich pięcioczłonowy zawierający w pierścieniu atom tlenu, drugi sześcioczłonowy. Wspomniany pięcioczłonowy pierścień posiada w sumie cztery atomy mostkowe wspólne z trzema innymi pierścieniami, wspomnianym aromatycznym i niearomatycznym sześcioczłonowym. Dwa atomy z pięcio- jak i dwa atomy z sześcioczłonowego pierścienia należą do kolejnego pierścienia, podstawionego grupą hydroksylową oraz zawierającego w swej strukturze wiązanie podwójne. Wspomniany uprzednio pierścień sześcioczłonowy niearomatyczny zawiera heteroatom, to jest atom azotu podstawiony grupą metylową.

Morfina to jedna z najsilniejszych substancji przeciwbólowych, o właściwościach uspokajających. W praktyce lekarskiej stosuje się ją wyłącznie wtedy, kiedy inne medykamenty zawodzą. Wymaga bowiem ciągłego zwiększania dawki, żeby jej efekt był taki sam, jak na początku. Dlatego zaliczana jest do narkotyków, ze względu na swoje szybkie działanie uzależniające. Wpływa na receptory opioidowe ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Morfina ma nie tylko działanie lecznicze, ale należy również do grupy opiatów. Jej wielokrotne zażycie wywołuje stan nieuzasadnionego błogostanu, likwiduje uczucie zmęczenia, wyostrza zmysł słuchu i dotyku, działa rozluźniająco. Jednak ma też swoje skutki uboczne, w postaci halucynacji, zwężenia źrenic, zaparć, potliwości, senności, zmniejszenia poziomu kortyzolu i testosteronu we krwi czy zmniejszonej częstości i głębokości oddechów.

Substancje psychoaktywnesubstancja psychoaktywnaSubstancje psychoaktywne działają na receptory w ośrodkowym układzie nerwowym, wskutek czego uwalniane są neuroprzekaźniki, np. dopamina czy serotonina. Na początku wywołują stany euforyczne, następnie działają rozluźniająco i uspokajająco, powodując niepożądane zmiany w całym organizmie. Są silnie uzależniające, dlatego z czasem organizm domaga się ich większej ilości.

Wiele osób, które biorą narkotyki, piją alkohol lub zażywają inne substancje psychoaktywne (bez wyraźnego zalecenia specjalisty), doświadcza dolegliwości fizycznych i psychicznych. Ma to często niekorzystny wpływ na życie rodzinne, funkcjonowanie w pracy i szkole czy relacje z rówieśnikami. Problemy, jakie towarzyszą stosowaniu używek, związane są najczęściej z silnym pragnieniem przyjmowania danej substancji i trudnościami w kontrolowaniu ich zażywania. Konieczność ich zdobycia często prowadzi również do łamania prawa.

Słownik

Bibliografia

Benowitz N. L., Uzależnienie od nikotyny, „Kardiologia po Dyplomie” 2010, 9, 11, s. 12‑20.

Czerwiński A., Czerwińska A., Jelińska‑Kazimierczuk M., Kuśmierczyk K., Chemia 2. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum, Warszawa 2003.

Hassa R., Mrzigod A., Mrzigod J., To jest chemia. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Warszawa 2016.

Kurek J., Alkaloidy – związki znane i nieznane, „Chemia w Szkole” 2015, 4, s. 10‑16.

Rajtar‑Cynke G., Farmakologia. Podręcznik dla Studentów i Absolwentów Wydziałów Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Akademii Medycznych, Lublin 2007.

Sikorski A., Chemia. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Gdynia 2012.