Przeczytaj

Geneza gatunku

Twórczość Sapkowskiego należy do gatunku zwanego po angielsku fantasyfantasyfantasy lub sword and sorcery, co po polsku najczęściej tłumaczy się jako „fantastykafantastykafantastyka baśniowa” lub „fantastyka magii i miecza”. Gatunek ten wywodzi się z jednej strony od Władcy Pierścieni J.R.R. Tolkiena, z drugiej zaś od przygód Conana z Cimmerii, powołanego do życia przez Roberta E. Howarda. Rzeczywistość przedstawiona w utworach tego gatunku to stworzone przez pisarzy rozmaite „Nibylandie” – światy mające własną fikcyjną geografię, historię, nierzadko zamieszkane przez istoty nieistniejące w rzeczywistym świecie.

Andrzej Sapkowski Rękopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy
Za początek, za datę historyczną powstania gatunku fantasy uznaje się (...) rok 1930. W roku tym Robert E. Howard, mając lat dwadzieścia cztery, wymyśla postać Conana z Cimmerii i pisze dla magazynu „Weird Tales” pierwsze opowiadanie o mającym później zdobyć nieśmiertelną sławę osiłku i barbarzyńcy. Opowiadanie nosi tytuł Feniks na mieczu (The Phoenix on the Sword) i ukazuje się w roku 1932. (…) Tymczasem prawdziwa rewolucja szykuje się w Starym Świecie. Krótko po śmierci Howarda, w roku 1937, mało znany pan John Ronald Reuel Tolkien, mający lat czterdzieści pięć profesor literatury średniowiecznej w Oksfordzie, publikuje książeczkę dla dzieci zatytułowaną Hobbit, czyli tam i z powrotem. Książeczka odnosi spektakularny sukces. (…) Wydawnictwo George Allen & Unwin prosi Tolkiena o kontynuację, ale na Władcę Pierścieni przyjdzie światu poczekać aż do roku 1954. Tworzenie dzieła, trylogii, która ma wstrząsnąć światem, zajęło Tolkienowi dwanaście lat. Wyprzedził go krajan i kolega Inkling, profesor C.S. Lewis ze swoją Narnią, wydaną w roku 1950, ale mimo tego to nie Lewis, ale Tolkien rzucił świat na kolana.
1 Źródło: Andrzej Sapkowski, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, Warszawa 2011, s. 7–8.

Cechy gatunku

Jak każdy gatunek literacki, fantasy charakteryzuje się własnym zespołem cech oraz konwencji, w granicach których pojawiają się specyficzne motywy i sposoby kształtowania świata przedstawionego, bohaterów oraz samego języka.

R11dQJ8jHFgTZ1

Badacze zajmujący się fantastyką jako gatunkiem literackim wskazują także na jej pierwszorzędne oraz drugorzędne cechy.

Grzegorz Trębicki Synkretyzm fantasy. Fantasy świata wtórnego: literatura, kultura, mit
Do pierwszorzędnych cech gatunkowych można by (...) zaliczyć te elementy, które na przestrzeni lat okazują się względnie stałe i niezmienne, i których obecność wydaje się również decydować o zaliczeniu danego dzieła do gatunku przez jego odbiorców. W przypadku SWF byłyby to zapewne przede wszystkim: prezentacja egzomimetycznego modelu świata przedstawionego w głównych partiach tekstu, obecność magii oraz umieszczenie akcji w quasi‑średniowiecznej (bądź quasi‑starożytnej) rzeczywistości na relatywnie niskim poziomie rozwoju technologicznego, o względnie zamkniętych parametrach przestrzennych. Za cechy drugorzędne z kolei można uznać te elementy, które wykazują dużą zmienność, zarówno w diachronicznym, jak i nierzadko synchronicznym przeglądzie gatunku. Wymienić tu należy w pierwszej kolejności motywy – czy też zespoły motywów – kształtujących akcję (takie jak chociażby motyw quest, motyw inicjacji i przemiany duchowej bohatera, motywy „magii i miecza” czy też motywy walki dobra ze złem), sposób funkcjonowania bohatera, konstrukcję świata przedstawionego, zaznaczoną w tekście aksjologię czy też wreszcie sposób kształtowania języka. Teksty SWF mogą się też odwoływać – lub nie – do całej mnogości zjawisk kulturowych, wprowadzać motywy o charakterze psychologicznym, filozoficznym i religijnym, czerpać z takich czy innych źródeł, z konwencji literackich czy też pozaliterackich. We wszystkich tych drugorzędnych elementach gatunku można dostrzec ogromną różnorodność, która właśnie decyduje o tym, iż współczesną fantasy świata wtórnego można nazwać gatunkiem prawdziwie synkretycznym.
2 Źródło: Grzegorz Trębicki, Synkretyzm fantasy. Fantasy świata wtórnego: literatura, kultura, mit, Kraków 2014, s. 16–17.

Wiedźmin jako przykład literatury fantasy

Wszystkie te elementy odnaleźć można w sadze o Wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego:

Katarzyna Kaczor Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe
Drugim spośród archetekstów polskiej literatury fantasy okazał się Wiedźmin Andrzeja Sapkowskiego. Kreował on ikonicznego bohatera – władającego magią i każdym orężem eksterminatora bestii wszelakich, białowłosego wiedźmina Geralta. Stworzył też pozbawiony ontologii świat, którego funkcją jest bycie tłem przygód bohatera, ale przede wszystkim sankcjonował kreowanie świata przedstawionego jako melanż przywołanych wprost lub a rebours postaci, motywów, struktur fabularnych – znanych elementów o najróżniejszej proweniencji, których źródłem są: baśnie i legendy, teksty kultury wysokiej i popularnej. W funkcji organizującej całość opowieści, zamiast przynależnego fantasy patosu, ustanawiał ironię, manifestującą się na wszystkich poziomach struktury tekstu.
3 Źródło: Katarzyna Kaczor, Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe, [w:] Anatomia wyobraźni, red. S. J. Konefał, Gdańsk 2014, s. 186.

R1ITIMMjvos3J

Obraz przedstawia las i palące się ognisko. Klęczy przy nim Wiedźmin. Przez jego plecy przewieszony jest miecz. — Wiedźmin Andrzeja Sapkowskiego rozpoczął literacki żywot od opowiadania, które w 1986 r. wygrało konkurs miesięcznika ,,Fantastyka”. Szybko doczekał się dwóch tomów opowiadań, a następnie pięciotomowej sagi, łączącej wątki pojawiające się we wcześniejszych utworach z rozległą panoramą wymyślonego przez autora świata oraz galerią nowych postaci.
Na ilustracji rysunek promujący rosyjską rock-operę *Droga bez powrotu* na podstawie sagi o Wiedźminie.
Źródło: Doktor Pronin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Splot brutalnych, realistycznych scen (obecnych chociażby w opisach bitew, a także w licznych epizodach z dziejów głównych bohaterów) oraz baśniowości jest charakterystyczny dla sagi Sapkowskiego, który odchodzi nie tylko od klasycznego podziału na dobro i zło, ale też od wysokiego stylu, tak typowego zarówno dla średniowiecznego eposu i romansu, jak i dla Władcy Pierścieni Tolkiena.

Katarzyna Kaczor Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe
W odmienności od Twierdzy Trzech Studni, łącząc wizję świata przyszłości z motywami zaczerpniętymi z Tolkienowskich Dwóch wież, okazała się amalgamatem science fiction i fantasy epickiej, Smok Jacka Piekary, pierwsze opowiadania o Szererze i Wiedźmin Andrzeja Sapkowskiego zrywały z paradygmatem fantasy klasycznej, której bohaterowie są szlachetni, a ich czyny mające moc ocalenia świata zostają nagrodzone.
4 Źródło: Katarzyna Kaczor, Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe, [w:] Anatomia wyobraźni, red. S. J. Konefał, Gdańsk 2014, s. 185.

Bohaterowie wykreowani przez Sapkowskiego poruszają się po obszernym, różnorodnym, inspirowanym quasi‑średniowiecznymi realiami świecie przedstawionym, zdominowanym przez magię oraz nadprzyrodzone istoty:

Katarzyna Kaczor Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe
R1W4M2TVgtcUt1
Aleksander Stiepczenkow, Geralt z Rivii
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Ostatnia dekada XX wieku była niewątpliwie okresem dominacji Andrzeja Sapkowskiego. (…) powrócił do wiedźmińskiego Neverlandu i uczynił Geralta bohaterem tytułowym pięciotomowej sagi, której protagonistką w istocie okazała się kilkuletnia dziewczynka. Rozwijając opowieść o przygodach wiedźmina, Cirii i Yennefer w Czasie pogardy, na tle ogarniającej cały świat wojny, jej autor zabrał śledzących ich przygody czytelników, do quasi‑średniowiecznych miast, chramu Wielkiej Bogini Melitele, wyspiarskiego księstwa Skellige, w którym mieszkają druidzi i czci się Wielką Boginię. Zawiódł ich do inspirowanego średniowieczną Szampanią Toussaint, władanych przez Francescę Findabair i Auberona Muircetacha królestw Elfów, zamieszkałych przez Niziołków Zarzecza, wiedźmińskiej warowni i szkoły czarownic, do ruin elfich pałaców, władanych przez driady Brokilonu i wieży Nimue. Zaprezentował wszelkie rasy mieszkańców baśniowego świata, w którym swoje miejsce znalazł też przyjazny ludziom wampir‑abstynent.
5 Źródło: Katarzyna Kaczor, Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe, [w:] Anatomia wyobraźni, red. S. J. Konefał, Gdańsk 2014, s. 186–187.

Słownik

fantastyka

(gr. phantasis - zjawa) – typ twórczości literackiej, w sposób swoisty budujący świat przedstawiony: składają się nań elementy, które nie dopowiadają przyjętym w danej kulturze kryteriom rzeczywistości, a wiec wątki nadnaturalne i wszelkiego rodzaju cudowności. Fantastyka w zasadzie przypisuje swym tworom realny byt w obrębie rzeczywistości, którą konstruuje, zakłada tym samym swoistą postawę czytelnika: musi on założyć że to, co fantastyczne, rzeczywiście istnieje, inaczej nie mógłby odbierać utworów tego typu, ale jednocześnie waha się co do rzeczywistego charakteru ontologicznego opowiadanych wydarzeń i ich uczestników

fantasy

(gr. phantasia – fantazja) – terminem tym określa się zarówno strategię poznawczą czy też narracyjną, skutkującą tworzeniem określonego rodzaju dzieł literackich, jak i bardzo rozmaicie definiowany przez krytyków i badaczy zbiór tekstów. Zbiór ten może, w znaczeniu najszerszym, obejmować wszystkie teksty literackie o charakterze niemimetycznym („literatura fantasy” byłaby więc tutaj synonimem potocznego polskiego określenia „fantastyka” czy też terminu „literatura niemimetyczna”)

literatura niemimetyczna

(w mowie potocznej „fantastyka”) – zbiorcze określenie tych wszystkich typów supragenologicznych, które nie udają, iż świat przedstawiony jest kopią rzeczywistości empirycznej.

legendy arturiańskie

średniowieczne opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, ich pierwotnym źródłem jest mitologia celtycka; obecne są w nich wątki romansowe, elementy rycerskich wypraw i przygód (często o charakterze nadprzyrodzonym) i chrześcijańskiej moralistyki (motyw poszukiwań św. Graala, kielicha Ostatniej Wieczerzy)

Wprowadzenie

Audiobook

Geneza gatunku

Cechy gatunku

Wiedźmin jako przykład literatury fantasy

Słownik