Powstanie Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich

Mówiąc o historii Związku SowieckiegozsrsZwiązku Sowieckiego, trzeba nawiązać do I Ogólnozwiązkowego Zjazdu Rad w końcu grudnia 1922 r., na którym została przyjęta Deklaracja i układ o utworzeniu ZSRS. W tym momencie zrodziła się nowa forma związków państwowo‑prawnych ogarniających wiele narodów.

RtdRwbQ00HZ8e

Mapa przedstawia podział polityczny Euroazji. Zaznaczona jest na niej Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Estońska SRR, Łotewska SRR, Litewska SRR, Białoruska SRR, Ukraińska SRR, Gruzińska SRR, Armeńska SRR, Azerbejdżańska SRR, Turkmeńska SRR, Uzbecka SRR, Tadżycka SRR, Kirgiska SRR, Kazachska SRR.

ZSRS zajmował obszar wschodniej Europy oraz północnej i środkowej Azji. Był państwem komunistycznym, które zostało utworzone 30 grudnia 1922 r. w wyniku połączenia Rosyjskiej Federacyjnej SRS (Rosja) z Białoruską SRS (Białoruś), Ukraińską SRS (Ukraina) i Zakaukaską Federacją. W 1924 r. do ZSRS przyłączono Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Sowiecką, Tadżycką SRS, Turkmeńską SRS oraz Uzbecką SRS. W 1936 r. włączono też Kazachską SRS i Kirgiską SRS. W wyniku paktu Ribbentrop‑Mołotowpakt Ribbentrop–Mołotowpaktu Ribbentrop‑Mołotow do ZSRS włączono Litwę, Łotwę, Estonię (1940 r.). Po wojnie sowiecko‑fińskiej (1939–1940) utworzono Karelofińską SRS, włączoną w skład Rosyjskiej Federacyjnej SRS. ZSRS został formalnie rozwiązany 26 grudnia 1991 r.

Konstytucje ZSRS

Związek Sowiecki w ciągu 70 lat swego istnienia miał uchwalone trzy konstytucje, które określały ustrój ZSRS jako republikę federacyjną (państwo związkowe rozwiniętego socjalizmu).

Pierwsza konstytucja

Pierwsza z nich została wprowadzona w 1924 r. Zawierała podstawową charakterystykę oraz opis ówczesnej sytuacji ruchu komunistycznego, główne kierunki rozwoju polityki świata podzielonego na obóz kapitalistyczny i socjalistyczny oraz podkreślała znaczenie pierwszego państwa proletariackiego. W konstytucji tej zapisano, że ZSRS będzie dobrowolnym połączeniem równouprawnionych narodów i że – co ważne – każda republika ma prawo wystąpić z ZSRS oraz do niego przystąpić. Konstytucja ta nie miała wartości prawodawczej, ale służyła komunistycznej propagandzie.

R1eAIIZzF3aUS1

Zdjęcie przedstawia dużą, czerwoną księgę z tytułem w języku rosyjskim.

Ustawa określała zakres kompetencji organów władzy centralnej:

• wpływ na sprawy gospodarcze – określenie głównych gałęzi przemysłu i przedsiębiorstw przemysłowych,

• ustanowienie podstaw organizacji sądowej i postępowania sądowego;

• wpływ na ustawodawstwo cywilne i karne,

• organizacja i zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, polityką zagraniczną, handlem zagranicznym, finansami i łącznością.

Poza tymi obszarami każda republika związkowa sprawowała samodzielnie władzę państwową.

Konstytucja z 1924 r. ustanowiła Kongres Rad jako najwyższy organ sowieckiej władzy państwowej, a między posiedzeniami władzę tę sprawował Centralny Komitet Wykonawczy, który odpowiadał za zbiorowe przewodnictwo kraju. Centralny Komitet Wykonawczy wybrał Radę Komisarzy Ludowych, która pełniła funkcję władzy wykonawczej rządu. Centralny Komitet Wykonawczy był podzielony na Radę Związkową – reprezentującą republiki konstytucyjne, i Radę Narodowości – reprezentującą bezpośrednio interesy grup narodowościowych.

Konstytucja stalinowska

Kolejną konstytucją była konstytucja z 1936 r. podpisana przez Józefa Stalina. Zapisano w niej, że wszyscy obywatele ZSRS mają równe prawa. Określa także zasady społeczne kształtujące ustrój i państwo:

• ZSRS to socjalistyczne państwo robotniczo‑chłopskie,

• podstawę polityczną Związku Sowieckiego stanowią rady pracownicze,

• władza należy do ludu pracującego miast i wsi,

• ziemia, fabryki, gospodarstwa wiejskie są własnością wspólną.

W 1936 r. wzrosła liczba republik wchodzących w skład ZSRS, było ich wówczas 11.

Konstytucja przyznawała obywatelom prawo do pracy i do odpoczynku, ludziom starszym zapewniała zabezpieczenie majątkowe i socjalne, gwarantowała też prawo do nauki. Istotne były zapisy mówiące o równości płci, tolerancji ras i wyznań. Aby zapewnić wolność wyznania, oddzielono cerkiew od urzędów państwowych i od szkół.

Ciekawe było prawo pozwalające obywatelom na głoszenie propagandy ateistycznej oraz inne, gwarantujące im swobodę słowa, druku, zebrań i mityngów, demonstracji oraz pochodów (w celu umocnienia ustroju socjalistycznego). Konstytucja gwarantowała także wolność w tworzeniu organizacji i związków. Każdy obywatel miał obowiązek przestrzegania konstytucji.

Konstytucję można było zmienić większością 2/3 głosów na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRSRada Najwyższa ZSRSRady Najwyższej ZSRS.

Jeśli wszystkie zapisy konstytucji z 1936 r. znalazłyby odzwierciedlenie w rzeczywistości, obywatele ZSRS żyliby w nowoczesnym, tolerancyjnym i bardzo liberalnym państwie. Jeśli wierzyć konstytucji z 1936 r., obywatele sowieccy mieliby całkowitą wolność osobistą. Niestety – była ona tylko utopią.

Konstytucja z 1977 roku

Uchwalenie kolejnej – znacznie bardziej rozbudowanej – konstytucji ZSRS nastąpiło w 1977 r. Określała ona ZSRS jako państwo związkowe, zbudowane na zasadzie „socjalistycznego federalizmu”, w którym uwzględnia się i szanuje prawa człowieka. Władzę ustawodawczą sprawowała dwuizbowa Rada Najwyższa (wybierana na 5 lat). Do Rady Ministrów należało sprawowanie naczelnej władzy wykonawczej. W terenie działały rady lokalne – organy władzy państwowej. Sędziów i prokuratorów Sądu Najwyższego powoływała Rada Najwyższa.

Artykuły dotyczące wolności słowa, druku i zebrań zostały usunięte.

W konstytucji tej podkreślono, że cała władza należy do ludu, a Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego reprezentuje interesy społeczeństwa. Konstytucja zawiera również opisy poszczególnych artykułów. Na przykład artykuł 14: źródłem wzrostu gospodarczego państwa jest wolna od wykorzystywania praca sowieckich ludzi.

RmBrHDcVfiacm

Zdjęcie przedstawia radziecki znaczek pocztowy z 1977 roku o wartości pięćdziesięciu kopiejek. Złożony jest on z trzech elementów: okładki konstytucji ZSRS, obrazu przedstawiającego Leonida Breżniewa oraz tekstu okolicznościowego w języku rosyjskim.

Konstytucyjna pieriestrojka

Konstytucjonalizm okresu przejściowego w latach pieriestrojkipieriestrojkapieriestrojki (1985–1991) przyniósł koncepcje dotyczące reformy konstytucyjnego porządku państwa. Zmiany w konstytucji ZSRS z 1977 r. poczyniono w latach 1988–1990. Najważniejsze odnosiły się głównie do roli partii komunistycznej oraz jej naczelnych organów. Niewątpliwie próbą prawnego określenia kompetencji sekretarza generalnego było wprowadzenie w marcu 1990 r. urzędu prezydenta ZSRS, który był głową państwa sowieckiego. Prezydent miał być wybierany na pięć lat w wyborach powszechnych. Osoba sprawująca ten urząd nie mogła łączyć go z funkcją deputowanego ludowego i mogła go sprawować najwyżej przez dwie kadencje. Kompetencje prezydenta ZSRS zostały ujęte bardzo szeroko. Zjazd Deputowanych Ludowych to drugi – obok prezydenta ZSRS – organ państwowy powołany w czasie pieriestrojki.

Prawa i obowiązki obywateli w świetle kolejnych konstytucji

Konstytucja ZSRS każdorazowo zapewniała masom pracującym pełnię władzy państwowej i zatwierdzała porządek społeczny odpowiadający interesom mas pracujących. W przeciwieństwie do konstytucji burżuazyjnych, redukujących do minimum prawa demokratyczne obywateli, konstytucja ZSRS była dokumentem zapewniającym jak najbardziej demokratyczne prawa wszystkim obywatelom swojego kraju. W ZSRS nie było „wybranych” klas, stanów, narodowości i ras.

Równouprawnienie obywateli ZSRS, niezależnie od ich narodowości i rasy, we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, państwowego, kulturalnego i społeczno‑politycznego było niewzruszonym prawem. Jakiekolwiek bezpośrednie czy pośrednie ograniczenie praw obywateli lub odwrotnie – ustanowienie bezpośrednich lub pośrednich przywilejów obywateli, zależnie od ich przynależności rasowej i narodowej – karane były przez prawo.

W celu zapewnienia obywatelom wolności sumienia Kościół w ZSRS oddzielony został od państwa, a szkoła od Kościoła. Wolność uprawiania kultów religijnych oraz wolność propagandy antyreligijnej przysługiwała wszystkim obywatelom. Zgodnie z interesami ludu pracującego i w celu umocnienia ustroju socjalistycznego, prawo gwarantowało obywatelom ZSRS:

• wolność słowa;

• wolność druku;

• wolność zgromadzeń i wieców;

• wolność pochodów ulicznych i demonstracji.

Obywatele ZSRS mieli zapewnioną nietykalność osobistą. Nikt nie mógł być aresztowany bez postanowienia sądu lub sankcji prokuratora. Prawo chroniło też nietykalność mieszkania obywateli i tajemnicę korespondencji.

Obowiązki obywateli: 

• każdy obywatel ZSRS obowiązany był przestrzegać Konstytucji Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, wykonywać ustawy, przestrzegać dyscypliny pracy, sumiennie traktować swe obowiązki wobec społeczeństwa, szanować przepisy współżycia socjalistycznego;

• każdy obywatel ZSRS obowiązany był strzec i umacniać społeczną, socjalistyczną własność jako świętą i nietykalną podstawę ustroju sowieckiego, źródło bogactwa i potęgi ojczyzny, źródło dobrobytu i kulturalnego życia wszystkich ludzi pracy;

• powszechny obowiązek służby wojskowej był obowiązującym prawem; służba wojskowa w Robotniczo‑Chłopskiej Armii Czerwonej była zaszczytnym obowiązkiem obywateli ZSRS;

• obrona ojczyzny to święty obowiązek każdego obywatela ZSRS; zdrada ojczyzny: złamanie przysięgi, przejście na stronę wroga, przyniesienie uszczerbku mocy wojennej państwa, szpiegostwo karane były z całą surowością prawa jako najcięższa zbrodnia.

R1Z0fRiCSS3c1

Zdjęcie przedstawia niewielki, ośmioosobowy oddział żołnierzy Armii Czerwonej. Mężczyźni pozują do zdjęcia z karabinami, karabinem maszynowym, na polanie, wśród drzew.

System organów państwowych

RBDVcRazFRAvh1

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na wysokim postumencie stoi para: po lewej stronie widać robotnika z młotem w lewej ręce, po prawej robotnicę z kołchozu z sierpem w prawej dłonidłoni.

Władzę ustawodawczą ZSRS sprawowała wyłącznie Rada Najwyższa ZSRS (naczelny organ władzy państwowej), składająca się z dwóch izb: Izby Związku i Izby Narodowości. Obydwie izby były równoprawne, wybierane na cztery lata. Wśród deputowanych do Rady Najwyższej ZSRS byli przedstawiciele 56 narodowości Związku Sowieckiego, w tym 339 robotników i 307 chłopów. Rada rozpatrywała sprawy dotyczące interesów całej ludności kraju. Ustawa była przyjęta, jeśli uchwaliły ją obydwie izby Rady zwykłą większością głosów. Rada Najwyższa jako całość, a także poszczególne jej izby – każda dla siebie – powoływały komisje (stałe i niestałe), które pod względem charakteru były wewnętrznymi pomocniczymi organami izby. W związku z tym nie miały one żadnych praw ustawodawczych ani administracyjnych.

Rada Najwyższa ZSRS

Na szczególną uwagę zasługuje tu zasada wyłączności uchwalania ustaw przez socjalistyczny parlament. Żadne inne organy państwowe nie miały prawa stanowienia ustaw ogólnozwiązkowych. Działalność ustawodawcza wysuwała się na czoło kompetencji Rady Najwyższej ZSRS.

Wszystkie ustawy w ZSRS dzieliły się na konstytucyjne i zwykłe. Działalność legislacyjna Rady Najwyższej ZSRS obejmowała także dekrety (ukazy). Zgodnie z ówczesną konstytucją Prezydium Rady Najwyższej wydawało je w okresie między sesjami Rady, które musiały być zatwierdzone przez Radę Najwyższą kwalifikowaną większością 2/3 głosów.

Rada Najwyższa ZSRS na wspólnym posiedzeniu obu izb wybierała lub powoływała wszystkie pozostałe naczelne organy państwa, które były jej podporządkowane:

• wybór Prezydium Rady Najwyższej ZSRS – spośród deputowanych na pierwszym posiedzeniu Rady Najwyższej nowej kadencji; organ ten można określić mianem „zbiorowego prezydenta” ZSRS;

• powoływanie Rady Ministrów ZSRS;

• wybór Sądu Najwyższego ZSRS i mianowanie Generalnego Prokuratora ZSRS.

Rada Komisarzy Ludowych ZSRS

RgRo79i2l1jFE1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w okularach. Mężczyzna ma owalną twarz i wyraźnie zarysowany, drugi podbródek. Ma rzadkie włosy i na czole purpurowe plamy na skórze. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat oraz płaszcz.

Rada Komisarzy Ludowych ZSRS odpowiedzialna była przed Radą Najwyższą ZSRS i zdawała jej sprawę ze swej działalności, a w okresie między sesjami Rady Najwyższej odpowiedzialna była przed Prezydium Rady Najwyższej ZSRS. Do stycznia 1924 r. na czele najwyższych władz sowieckich stał Włodzimierz Lenin. Po jego śmierci – po krótkim okresie zespołowego kierownictwa (Józef Stalin, Lew Kamieniew, Grigorij Zinowjew) – Józef Stalin (od grudnia 1925 r. do marca 1953 r.). Następnie kluczową w sowieckim systemie władzy funkcję pierwszego sekretarza generalnego pełnili kolejno: Nikita Chruszczow (1953–1964), Leonid Breżniew (1964–1982), Jurij Andropow (1982–1984), Konstantyn Czernienko (1984–1985), a od marca 1985 r. Michaił Gorbaczow.

Wybory do Rady Najwyższej ZSRS

Organami władzy państwowej w obwodach, rejonach, miastach, wsiach były Rady Delegatów Ludu Pracującego. Wybory delegatów do Rady Najwyższej ZSRS dokonywane były przez wyborców na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym. Wszyscy obywatele ZSRS, którzy ukończyli 18 lat, niezależnie od przynależności rasowej i narodowej, wyznania, cenzusu wykształcenia, osiadłości, pochodzenia społecznego, stanu majątkowego i poprzedniej działalności, mieli prawo brać udział w wyborach delegatów i być wybierani, z wyjątkiem chorych psychicznie oraz osób skazanych przez sąd z pozbawieniem praw wyborczych. Każdy obywatel miał jeden głos, wszyscy obywatele brali udział w wyborach na jednakowych zasadach. 

Prawo wysuwania kandydatów przysługiwało organizacjom społecznym i stowarzyszeniom ludzi pracy:

• komunistycznym organizacjom partyjnym;

• związkom zawodowym;

• spółdzielniom;

• organizacjom młodzieży;

• stowarzyszeniom kulturalnym.

System sądowniczy

RpWuc0ZbDXN3W1

Zdjęcie przedstawia dwóch dojrzałych mężczyzn, którzy siedzą koło siebie. Patrzą się na leżące przed nimi papiery.

System sądowniczy oparty był na sądach centralnych, sądach republik i sądach autonomicznych republik. Sąd Najwyższy stał na czele całego sądownictwa, a jego skład był wybierany raz na pięć lat. Sądowi Najwyższemu ZSRS zlecano nadzór nad działalnością sądową wszystkich organów sądowych ZSRS i republik związkowych. Rozprawa sądowa we wszystkich sądach ZSRS była jawna; o ile ustawa nie przewidywała wyjątków, oskarżony miał zagwarantowane prawo do obrony. Sędziowie byli niezawiśli i podlegali tylko prawu.  Prokurator generalny był wybierany raz na siedem lat przez Radę Najwyższą ZSRS.

Partie polityczne i inne organizacje

R1Q1oO6g5Enou1

Zdjęcie przedstawia czerwono-żółtą plakietkę, na której widnieje lewy profil Lenina oraz symbol młota i sierpa.

Zgodnie z interesami ludu pracującego oraz w celu ich aktywności politycznej zapewnione zostało obywatelom ZSRS prawo zrzeszania się w organizacjach społecznyche:

• związkach zawodowych,

• zrzeszeniach spółdzielczych,

• organizacjach młodzieży,

• organizacjach sportowych i obronnych,

• stowarzyszeniach kulturalnych, technicznych i naukowych.

Najbardziej aktywni i uświadomieni obywatele wstępowali do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), później przemianowanej na Komunistyczną Partię Związku Sowieckiego (KPZS/KPZRKPZS/KPZRKPZS/KPZR). Partia stała na czele mas pracujących w ich walce o umocnienie i rozwój ustroju socjalistycznego.

RWhJGxFOZyvLV1

Zdjęcie przedstawia duży, pięciopiętrowy budynek stojący przy ulicy.

Kierownicza rola partii komunistycznej w państwie i organizacjach społecznych została uznana w konstytucji. Gwarancje swobód obywatelskich (wolność prasy, zgromadzeń i zrzeszania się) okazały się fikcyjne, skoro przysługiwały tylko organizacjom pod władzą partii komunistycznej. Partii podporządkowane były też wybory, ponieważ prawo wysuwania kandydatów na deputowanych miała tylko partia komunistyczna i jej przybudówki. W latach 1917–1988 KPZS stanowiła kierowniczą siłę polityczną państwa sowieckiego, po zmianach konstytucji w 1988 r. i 1990 r. – jedną z sił politycznych państwa. W walce o władzę i realizację celów politycznych partia komunistyczna stosowała zarówno terror i zmasowaną propagandę, jak i okresowe ustępstwa taktyczne. Odgrywała przywódczą rolę w światowym ruchu komunistycznym, a w latach 1922–1953 również w sowieckim systemie. Funkcję pierwszego (potem generalnego) sekretarza partii sprawował Józef Stalin, który po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa oraz wyeliminowaniu przeciwników i konkurentów doszedł do władzy – rządził w latach 1939–1952 bez zwoływania zjazdów partii. Stalin doprowadził do ostatecznego uformowania w ZSRS totalitarnego i policyjnego modelu sprawowania władzy (masowe represje w czasie kolektywizacji i industrializacji, sieć obozów pracy przymusowej – łagrów) oraz do ukształtowania kultu własnej osoby jako podstawy systemu politycznego.

Związki zawodowe

Związki zawodowe to najbardziej masowa organizacja społeczna (w ZSRS działająca jako tzw. pas transmisyjny). Wstępowanie do związków zawodowych było zasadniczo dobrowolne, ale ci, którzy do nich nie należeli, pozbawieni byli konkretnych materialnych korzyści. Pozostawanie poza strukturami związkowymi traktowane było przez władzę jako wyraz wrogości w stosunku do istniejącego porządku politycznego i ustrojowego. Sowiecki styl związkowości odgrywał istotną rolę w ustalaniu i wdrażaniu norm ustanowionych przez Plan Centralny.

R1RvBXKsrp9e21

Zdjęcie przedstawia plakietkę w kształcie flagi. Widnieje na niej lewy profil Lenina.

W 1962 roku sowieckie związki zawodowe liczyły ponad 66 milionów członków. 96% organizacji zawodowych w przedsiębiorstwach, fabrykach, na budowach, w instytucjach pracowało społecznie, bez jakiejkolwiek kompensaty pieniężnej. Rola związków zawodowych w zarządzaniu produkcją rosła z każdym rokiem. Komitety zawodowe w przedsiębiorstwach kierowały współzawodnictwem socjalistycznym, w którym brało udział około 20 mln osób. Związkom zawodowym podlegało państwowe ubezpieczenie społeczne. Pod ich kierownictwem znajdowało się przeszło 1500 sanatoriów, domów wczasowych, pensjonatów, poradni uzdrowiskowych. Ze skierowań związkowych skorzystało w 1962 roku 4,8 mln osób. 

Związki zawodowe kontrolowały przestrzeganie norm i zasad BHP, ustawodawstwa pracy, budownictwa mieszkaniowego i przydziału mieszkań. Autorytet związków zawodowych był bardzo wysoki – zakłady nie miały prawa zwalniania z pracy bez zgody komitetów związkowych. Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Komsomoł)Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Komsomoł)Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Komsomoł) to z kolei samodzielna organizacja społeczna młodzieży sowieckiej, zrzeszająca ponad 20 mln chłopców i dziewcząt.

Spośród innych organizacji społecznych należy wymienić Związek Sowieckich Towarzystw Przyjaźni i Łączności Kulturalnej z Krajami Obcymi, Komitet Organizacji Młodzieżowych ZSRS, Komitet Kobiet Sowieckich, Sowiecki Komitet Solidarności Krajów Azji i Afryki, Agencję Prasową „Nowosti”, związki dziennikarzy, pisarzy, plastyków.

Słownik