Kontekst historyczny i filozoficzny

R5HurSdqhMcXe1

Obraz przedstawia starożytnych wojowników w trakcie walki. Wojownicy mają tarcze, miecze oraz hełmy z pióropuszem. Na ziemi leżą ciała.

IV w. p.n.e. był dla Greków czasem szczególnym. Ich świat się zmienił. Od bitwy pod Cheroneą (338 r. p.n.e.), gdy ulegli naporowi wojsk macedońskich, przemiany kulturowe, społeczne i polityczne przybrały na sile. Greckie polis, podporządkowane woli macedońskich władców – najpierw Filipa, później Aleksandra – z czasem stały się tylko jedną z prowincji wielkiego imperium. Nie ma przesady w stwierdzeniu, że był to kres greckiej niezależności i faktyczny koniec suwerennych greckich państewek. W takiej sytuacji homogeniczna dotąd grecka kultura, przekonana o swej cywilizacyjnej wyższości, musiała się otworzyć na wpływy obce. Przeminął okres kultury helleńskiej, a nowa epoka, ze względu na swój eklektyczny charakter, nazwana zostanie w przyszłości kulturą hellenistyczną.

W tym czasie grecka filozofia była już głęboko zróżnicowana. Potrafiła tworzyć wielkie systemy filozoficzne, które obejmowały wszelkie płaszczyzny ludzkiego namysłu i dostarczały pełnego, spójnego obrazu rzeczywistości.

Uprawianiem filozofii w sposób fachowy zajmowało się kilka ważnych szkół i ruchów filozoficznych. Istniała już platońska Akademia i arystotelesowski Likejon, które uznać można za antyczne uniwersytety, na których kształciła się intelektualna elita. Oprócz nich do głosu dochodziły także inne ruchy filozoficzne, m.in. sofiści, których ruch nieco już przebrzmiał, oraz cynicy, którzy za ideał życia uważali redukcję potrzeb i dóbr do minimum.

Byli też hedoniści, tworzący nurt dalece zróżnicowany. Arystyp i jego następcy głosili, że jedynym sensem ludzkiego życia jest doznawanie przyjemności, a więc za życie cnotliwe można uznać tylko takie, w którym człowiek nie szczędzi sobie rozkoszy. Z kolei epikurejczycy reprezentowali hedonizm nieco bardziej umiarkowany – zgadzali się, że przyjemność jest jedynym sensem życia, jednak nawoływali, aby czerpać ją tylko z rozsądnego zaspokajania podstawowych potrzeb. Życie hulaszcze bowiem prędzej czy później prowadzi do różnych przykrości, a więc przestaje sprawiać przyjemność.

Stoicy natomiast mniemali, że najlepszą postawą, jaką można przyjąć względem życia, jest wycofanie się z przeżywania wszelkich emocji i rezygnacja z całej sfery uczuciowej. Dopiero dzięki wycofaniu się w głąb siebie i niezależności od świata zewnętrznego możemy osiągnąć szczęście.

Pyrron z Elidy i jego rewolucja

Dopiero poznanie kontekstu historycznego epoki, z ówczesną mnogością filozoficznych rozwiązań, pozwala w pełni zrozumieć, na czym polegała rewolucja Pyrrona.

On pierwszy sprawił, że Grek, któremu towarzyszyło poczucie zagubienia w nowych realiach społeczno‑politycznych, poczuł potrzebę nowego, odmiennego niż dotychczasowy, światopoglądu.

Dzięki nowym ruchom filozoficznym mógł go oczywiście mieć, jednak w tym miejscu pojawia się problem: jeśli mamy do wyboru tyle różnych, wzajemnie sprzecznych i wykluczających się rozwiązań, to na jakiej podstawie stwierdzić, które z nich jest prawdziwe?

Antyhedonizm platoński czy hedonizm? Jeśli hedonizm, to cyrenajski czy epikurejski? Naturalizm cyników czy antynaturalizm platoników? To tylko niektóre pytania, jakie można zadać, a przecież – w zależności od konkretnego zagadnienia i przy wielości ruchów filozoficznych – można je mnożyć w nieskończoność.

Jak widać zatem, „dogmatycy” (bo tak sceptycy będą nazywać przedstawicieli innych ruchów, którzy bronią swoich „dogmatów”) spierają się nieustannie, każdy z nich traktuje swoje stanowisko w każdej kwestii jako ostateczne i niepodważalne, natomiast po której stronie jest racja – nie ma pewności.

W takiej sytuacji zachowawczy i zdystansowany Pyrron mógł dać tylko jedną odpowiedź: tu nikt nie ma racji. Czy też dokładniej, aby samemu nie brzmieć jak „dogmatyk” pewien wyższości swoich przekonań: nigdy nie możemy stwierdzić, kto w danej sytuacji ma rację w czymkolwiek.

Gdyby rewolucję Pyrrona zawrzeć w jednym haśle, brzmiałoby ono: „Nie orzekajmy o niczym”. W mniemaniu inicjatora ruchu usunięcie niezgodności między poszczególnymi ludzkimi poglądami nie jest możliwe. Podobnie nie jesteśmy w stanie osiągnąć wiedzy pewnej, niezaprzeczalnej, a więc takiej, co do której nie ma żadnych wątpliwości. Właśnie te dwa przekonania towarzyszyły całemu ruchowi sceptyków, którego przedstawiciele zawsze gromadzili ogół możliwych doświadczeń względem danego przedmiotu czy zagadnienia, aby potem, zamiast wyciągać z nich wnioski, zawieszać wszelki osąd.

Znaczenie rewolucji Pyrrona

Wyobraźmy sobie teraz ostatnią i najdłuższą epokę greckiej filozofii, w której dominują trzy główne nurty: stoicyzmstoicyzmstoicyzm, epikureizmepikureizmepikureizm i właśnie sceptycyzm. One wszystkie, w obliczu nowej sytuacji społeczno‑politycznej, przybierają podobną postawę. Głoszą ataraksjęataraksjaataraksję, a więc dystans, duchową niezależność względem świata i wydarzeń, jakie mają na nim miejsce.

Stoicyzm i sceptycyzm podnoszą również postulat apatiiapatiaapatii, a więc nieodczuwania żadnych emocji w stosunku do tego, co nas spotyka. Pod tym względem umiarkowany hedonizm epikurejski przyzwala jedynie na cieszenie się drobnymi przyjemnościami, z dala od życia społecznego i politycznych zawirowań. Sceptycyzm dodaje tu jeszcze trzeci postulat – postulat afazjiafazjaafazji, a więc wspomnianego już nieorzekania o niczym.

Oryginalność postawy, jaką przyjął ruch zapoczątkowany przez Pyrrona, przejawia się w tym, że nie tylko neguje ona możliwość jakiegokolwiek aktu poznawczego i wyciągania z niego racjonalnych wniosków, lecz także konsekwentnie i bezpardonowo podważa wyniki, do jakich pod tym względem dochodzą dogmatycy.

Jako że Epikur wyłożył wszelkie tezy doktryny, która jego imieniu zawdzięcza swoją nazwę, sceptycy poświęcali raczej mało wysiłku atakowaniu twierdzeń epikurejczyków. Inaczej było z ruchem stoickim, którego przedstawiciele z uporem powtarzali, że ich twierdzenia mają charakter czysto racjonalny, a zatem każde z nich da się racjonalnie udowodnić. Największe intelektualne spory zachodziły więc między sceptycyzmem a stoicyzmem.

Sceptycyzm nie okazał się nurtem jednorodnym. Sam Pyrron nie miał zamiaru tworzyć zwartej szkoły filozoficznej, gdyż do jej powstania niezbędne jest wyłożenie głównych dogmatów, a te – jak wiemy – są w tym ruchu niemożliwe. Sceptycyzm był więc bardziej filozoficzną postawą, opartą na głównych założeniach, niż szkołą filozoficzną. Stąd jego różnorodność, jak i przemiany, które przechodził na przestrzeni antyku.

Dlatego też możemy w jego obrębie wyróżnić pyrronizm, a więc naukę inicjatora i jego bezpośrednich uczniów, akademizm, a zatem tę odmianę sceptycyzmu, która z czasem opanowała platońską Akademię, a nawet neosceptycyzm, zwłaszcza w wydaniu rzymskim, który zasadniczo nic nowego nie wniósł do filozoficznych rozważań ruchu, lecz jedynie porządkował jego dorobek, w szczególności filozoficzne argumenty.

A czym sceptycyzm jest dzisiaj? W znaczeniu potocznym jest oczywiście wyrażaniem braku przekonania co do pewnej idei, planu czy koncepcji. Natomiast jego filozoficzne znaczenie wcale się nie zatarło, choć oczywiście trudno byłoby wskazać przedstawiciela sceptycyzmu w jego klasycznym, antycznym ujęciu.

Za współczesną reinterpretację sceptycyzmu można uznać chociażby falsyfikacjonizmfalsyfikacjonizmfalsyfikacjonizm. Jego reminiscencje są obecne we wszelkich postawach filozoficznych, które głoszą potrzebę nieustannej weryfikacji stawianych twierdzeń albo uważają za słuszne, aby weryfikować daną tezę poprzez skupienie się na próbach jej podważenia zamiast na usilnym jej udowadnianiu. Zatem rewolucja, jaką zainicjował Pyrron, wywierała i wciąż wywiera wpływ na historię filozofii.

Słownik: