Przeczytaj
Gabriela Zapolska
Gabriela Zapolska (1857–1912) wychowywała się w konserwatywnym środowisku jako córka ziemianina Wincentego Korwin‑Piotrowskiego. W domu rodzinnym nie dbano zanadto o wykształcenie przyszłej dramatopisarski, przygotowując ją raczej do roli żony i matki. W wieku dziewiętnastu lat rzeczywiście wyszła za mąż za porucznika carskiej gwardii Konstantego Śnieżko‑Błockiego, lecz małżeństwo to nie było udane. Zapolska marzyła o karierze w teatrze i po zerwaniu kontaktów z małżonkiem i rodziną, rozpoczęła swą samotną, artystyczną drogę. Na przekór konwenansom swojej warstwy społecznej zaczęła prowadzić niezależny styl życia w kontrze do panujących obyczajów oraz wykonywać kontrowersyjną w owych czasach profesję aktorską. Zapolska konsekwentnie trwała przy raz podjętej decyzji, ciężko pracowała, próbowała swoich sił za granicą, prowadząc karierę teatralną z różnym powodzeniem. Prawdziwą popularność przyniosły jej dopiero własne sztuki teatralne, takie jak Żabusia (1897), Panna Maliczewska (1910) czy najpopularniejsza – Moralność pani Dulskiej (1906). Pisarka wyszła ponownie za mąż, za malarza Stanisława Janowskiego, z którym założyła objazdową trupę aktorską. Zapolska zmarła w samotności, nękana chorobami i postępującą ślepotą w 1921 roku we Lwowie.
Związki z naturalizmem
W drugiej połowie XIX wieku dokonały się istotne zmiany w postrzeganiu świata, których głównym powodem był rozwój nauk przyrodniczych. Nowe odkrycia poszerzały wiedzę i dawały nadzieję na uzyskanie pełnego i prawdziwego oglądu rzeczywistości. Wielu ówczesnych pisarzy chciało przybliżyć twórczość artystyczną do nauki. Odrzucali sztukę tendencyjną, która skupiała się na podawaniu wzorców do naśladowania i idealizowaniu bohaterów. Pisali swoje dzieła na podstawie naocznej obserwacji, co stało się jednym z założeń naturalizmunaturalizmu.
Główną wartością dla naturalistów była prawda, rozumiana jako pełny i wierny ogląd świata, uwzględniający zarówno pozytywne, jak i negatywne zjawiska. Oznaczało to rezygnację z subiektywizmu – autor nie miał prawa wybierać ani podkreślać żadnych elementów rzeczywistości, lecz zachowywać naukowy dystans. W literaturze naturalistycznej pojawiła się problematyka, o której wcześniej milczano: twórcy opisywali życie nizin społecznych, zachowania patologiczne, a także czynności intymne. Dzieła naturalistyczne przedstawiały zazwyczaj deterministycznądeterministyczną wizję świata i losu człowieka zależnego od bezwzględnych praw natury.
Odwaga poruszania zakazanych tematów charakteryzowała także pisarstwo Gabrieli Zapolskiej, w tym także jej twórczość dramaturgiczną. Autorka często opierała fabułę swoich sztuk na wydarzeniach zaobserwowanych w codzienności. Przedstawiała środowiska mieszczańskie, które znała z autopsji – ich mentalność, ukrywane przed zewnętrznym światem sekrety, wzajemne animozje, egoistyczne pobudki. Podczas pobytu w Paryżu zainteresowała się też życiem osób o niskim statusie - ludzi bezdomnych i prostytutek. Kierowała się przekonaniem o społecznej misji literatury, która powinna zwracać uwagę na realne problemy niezauważane przez ogół obywateli. Naturalizm dawał taką możliwość, wprowadzając do twórczości pisarskiej tematy marginalne, niepopularne.
Umiejętność obserwacji
Zapolska uważnie obserwowała swoje otoczenie. Badacze twórczości pisarki podkreślają jej zdolność dostrzegania charakterystycznych cech reprezentantów danego środowiska i opisywania aktualnych zjawisk społecznych. Powiązanie Moralności pani Dulskiej (1906) z prawdziwymi osobami podkreślał m.in. historyk literatury Tomasz Weiss:
WstępGeneza dramatu jest znamienna dla jej praktyki pisarskiej. Pani Dulska, podobnie jak większość dzieł Zapolskiej, powstała w wyniku obserwacji rzeczywistych postaci i wydarzeń. Jednym słowem, autentyczne „dokumenty ludzkie”, zgodnie z wymaganiami naturalistów, złożyły się i na sztukę.
Janowski, mąż Zapolskiej, wspominał po latach w swoim pamiętniku To i owo z mojego życia (nie drukowanym), że syn krewnej jego przyjaciół miał za kochankę służącą, zaś matka młodzieńca tolerowała ten stosunek, czy nawet go popierała, w obawie o zdrowie chłopca. Janowski wspominał także, że prototypem Dulskiej była mieszczanka lwowska, pani Gołąbowa. Pan Gołąb był popularnym we Lwowie radcą miejskim, a od jego nazwiska nazwano nawet ulicę [...].
Ernest Łuniński sugeruje, że pisarka wpadła na pomysł nazwania swej bohaterki Dulską w związku z popularną podówczas książeczką dla dzieci pt. Pani Dulska, jej kotka i piesek*. Bohaterka tego opowiadania jest łagodna i poczciwa; pani Dulska stanowi jej przeciwieństwo.
Przez całe życie prowadziła działalność dziennikarską, dzięki czemu orientowała się w bieżących tematach poruszających opinię publiczną. Żywo je komentowała, wyrażając poparcie lub oburzenie. Najczęściej poruszała kwestię obłudy mieszczaństwa, którą piętnowała w większości swoich dzieł teatralnych.
Pisarka nie przeprowadza jednak bezpośredniej krytyki przedstawicieli tej warstwy. Fałszywość bohaterów dramatu można rozpoznać w konkretnych sytuacjach – w podejmowanych przez nich decyzjach, wypowiadanych kwestiach. W sztukach Zapolskiej fabuła pełni rolę drugorzędną, a poszczególne wydarzenia są tylko pretekstem do obnażenia prawdziwych intencji osób dramatu. Autorka unika w ten sposób jednoznacznej oceny postępowania. Demaskuje negatywne postawy, lecz ich ocenę pozostawia czytelnikom i widzom.
Indywidualizacja języka
Postaci dramatów Zapolskiej posługują się silnie zindywidualizowanym językiem. Autorka różnicuje ich sposób wypowiadania się, co uwydatnia odrębność statusu społecznego bohaterów, ich zainteresowań, inteligencji i kondycji psychicznej. W Moralności pani Dulskiej widoczna jest dbałość o odzwierciedlenie realiów współczesnych pisarce. Osoby dramatu mówią prozą pozbawioną elementów poetyckich, używają języka potocznego:
HESIA
Gdzie byłeś? gdzie byłeś?
ZBYSZKO
odsuwa ją laską
Poszła!...
HESIA
Gdzie byłeś? lumpowałeś się? mój złoty, powiedz… powiedz… ja nic nie powiem mamie.
ZBYSZKO
Poszła…
HESIA
Ładnie się wyrażasz… Nie powiesz – a ja wiem. W nocnej kawiarni byłeś – likiery piłeś – ładne panny były… tak ładnie śmierdzisz cygarami… u, u!... jak ja to lubię…
ZBYSZKO
Mówię ci… poszła!
MELA
Hesiu! daj spokój!
HESIA
Tak? to tak ze mną? poczekaj! ja też dorosnę – ja też pójdę na lumpę – ja też będę chodziła po kawiarniach i będę pić likiery po nocnych kawiarniach, jak ty – jak ty!
Skacze przed nim na jednej nodze
Zapolska wprowadza do swoich dzieł charakterystyczne cechy mowy Galicji WschodniejGalicji Wschodniej, odtwarza żargon cyganeriicyganerii artystycznej oraz prosty język służby. Często też kontrastuje ze sobą dwa sposoby wypowiadania się, aby uwidocznić różnice temperamentów poszczególnych bohaterów. Dzięki temu bezpośrednia charakterystyka postaci w didaskaliach jest niepotrzebna – ich osobowość ujawnia się nie tylko w zachowaniach, podejmowanych decyzjach, lecz także w języku.
Słownik
określenie środowiska artystycznego charakteryzującego się niekonwencjonalnym stylem życia, pogardą dla obyczajowości ogółu społeczeństwa, spędzającego czas na tworzeniu sztuki oraz zabawach
(łac. determinare – ograniczyć, określić) – pogląd zakładający, że egzystencja i działania człowieka są niezależne od wolnej woli, lecz uwarunkowane przez czynniki biologiczne, środowiskowe i historyczne
wschodnie tereny Królestwa Galicji i Lodomerii, obejmujące zasięgiem takie miasta, jak Lwów, Przemyśl, Stanisławów i Tarnopol
rodzaj pisarstwa dominujący we wczesnym pozytywizmie, stanowiący odmianę literatury dydaktycznej, charakteryzujący się zbliżeniem dzieła powieściowego lub dramatycznego do publicystyki, obecnością tezy, programu społecznego; sztuka tendencyjna idealizowała pozytywnych bohaterów i jaskrawo przedstawiała negatywne cechy antagonistów
(fr. naturalisme) – prąd literacki powstały w drugiej połowie XIX wieku, wykorzystujący osiągnięcia nauk przyrodniczych, związany z poglądami deterministycznymi i ewolucjonistycznymi, często operujący silnymi środkami wyrazu, niestroniący od szczegółowego opisywania scen drastycznych, ukazujący ludzi jako organizmy biologiczne