Emmanuel Lévinas

R3eFT1hQ0fTYY1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Na jego twarzy znajdują się zmarszczki. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy. Ubrany jest w garnitur. W tle, za mężczyzną oszklona biblioteczka.

Francuski filozof pochodzenia żydowsko‑litewskiego. W 1923 r. wyemigrował do Francji i właśnie na grunt francuski wprowadził fenomenologięfenomenologiafenomenologię. Był uczniem Edmunda Husserla i Martina Heideggera. Uznawany jest za myśliciela religijnego, który inspiracji poszukiwał w Biblii i żydowskiej kabale. Brał czynny odział w II wojnie światowej (powołany do armii francuskiej). Wzięty do niewoli niemieckiej, przebywał w niej do końca wojny, przeszło cztery lata. Po wojnie wykładał na uniwersytetach francuskich. Jego pierwsze dzieło filozoficzne, Całość i nieskończoność, zostało przełożone na niemal wszystkie liczące się języki świata. Twórczość Lévinasa ukształtowało pięć głównych czynników: wychowanie w tradycyjnej żydowskiej religijności (opartej na interpretacji Talmudu), przesycona wątkami religijnymi literatura rosyjska, fenomenologia Edmunda Husserla, krytycyzm filozofii francuskiej oraz doświadczenia II wojny światowej, w tym Holocaust (w niewoli Lévinas dowiedział się o śmierci całej swojej najbliższej rodziny).

Za najważniejsze jego dzieła uważa się m.in.: Całość i nieskończoność (1961), Trudna wolność: Eseje o judaizmie (1963), Inaczej niż być lub ponad istotą (1974), O Bogu, który nawiedza myśli (1982).

Lévinas zwrócił się więc w stronę krytyki filozofii – w jej historii ujawnia się bowiem istota naszego myślenia i jego wypaczenie. Analizując twórczość pierwszych filozofów, takich jak Heraklit czy Parmenides, zwrócił uwagę, że koncentrują się oni na takich kategoriach jak bycie, tożsamość, jedność. Tendencję tę Lévinas ujął w pojęciu Tego Samego. Filozofowie ukazują świat jako spójną, dostępną badaniu całość. W rezultacie To Samo panuje nad naszym myśleniem. Filozof poszukuje istoty, znajduje ją i następnie wszystko, każde doświadczenie ujmuje w kategoriach zgodności bądź niezgodności z tą istotą. Ten sposób myślenia zawiera w sobie źródłową przemoc, która przenika całą kulturę europejską. Przykładowo: jeśli uznamy, że istotą świata jest myślący duch (cokolwiek przez to rozumiemy) i że istotą człowieka jest zdolność myślenia, wówczas będziemy oceniać wszystko i wszystkich jako bardziej lub mniej zgodne z tą istotą, a więc lepsze lub gorsze. Będziemy się też czuli upoważnieni do tego, żeby zmuszać innych, by byli bardziej racjonalni. Będziemy mniej lub bardziej świadomie gardzić ludźmi, którzy są mniej inteligentni, rozsądni, racjonalni. To jest właśnie wykluczenie i przemoc, które zaczynają się na poziomie naszego myślenia o świecie.

Zasadzie tożsamości i Tego Samego Lévinas przeciwstawił kategorię Innego. Pierwsza zasada tworzy kulturę przemocy i władzy, druga ma tworzyć kulturę otwarcia, dialogu, troski i pokory.

Komentatorzy prac Lévinasa zwracają uwagę, że jego metafizykametafizykametafizyka jest w istocie etykąetykaetyką. Świat jest trwale niedomknięty, nie daje się zamknąć w jakiejś jednej istocie, zawsze doświadczamy jeszcze jakiegoś bycia ponad bytembytbytem, jakiegoś innego, którego nie rozumiemy, wobec którego winni jesteśmy pokorę, szacunek i troskę. Kategorie etyczne wynikają u Lévinasa wprost z jego namysłu nad rzeczywistością.

Dociekania metafizyczne Lévinasa zakorzenione są w fenomenologii Husserla. Analizując Husserlowskie „ja transcendentalnetranscendentnytranscendentalne”, filozof zwrócił uwagę na „to nieskończone odnoszenie się Tego Samego, w jego najbardziej wewnętrznej tożsamości, do Innego”. Ponadto jednak Lévinas rozwinął i zastosował metodę fenomenologiczną na innym polu badania konkretu i poszukiwania języka pozwalającego wyrazić ten konkret. Badał cały szereg prostych fenomenów naszego codziennego życia, takich jak zasypianie, budzenie się, zmysłowość. Szczególną rolę odegrały w jego twórczości analizy fenomenu twarzy. W twarzy innego człowieka przejawia się bowiem, według Lévinasa, transcendencja. Pisał m.in., że rozstrzeliwanym skazańcom zawiązuje się oczy nie dlatego, żeby ich przed czymś chronić, ale dlatego, żeby oprawcy nie musieli patrzeć w ich oczy. Przez te oczy bowiem wygląda Bóg.

Słownik