Początki pisma

Geneza pisma greckiego wiąże się z Kretą, na której to w okresie średniego brązu (lata 2000–1650 p.n.e.) powstały dwa jego rodzaje: piktograficzne (zwane czasem, chociaż niezbyt słusznie, hieroglifami minojskimi) oraz linearne (tzw. pismo linearne A). Oba rodzaje służyły niewątpliwie ludziom pracującym w pałacach minojskich – wielkich kompleksach budowlanych, które były ośrodkami władzy politycznej, religijnej i gospodarczej. Jak się przypuszcza – po dziś dzień nie zostało one bowiem odczytane – pismo linearne A służyło do zapisu informacji religijnych lub gospodarczych albo też jednych i drugich. Jego krewnym bez cienia wątpliwości było pismo linearne B, powstałe w okresie mykeńskim (1500–1200 p.n.e.). Służyło ono właściwie jedynie do celów administracyjnych i wraz z upadkiem kultury mykeńskiej zniknęło.

R27aDxteAYH6N

Na fotografii znajdują się trzy fragmenty glinianych tabliczek, na których widoczne są napisy zapisane pismem literalnym A.

RDAGmWS2BrTcv

Zdjęcie przedstawia znaki pisma linearnego. Zapis jest w jednej linii. Pismo tworzą połączenia linii, kresek.

Grecy, jako jedyni ludzie w dziejach świata, dwukrotnie uczyli się pisać: po upadku cywilizacji mykeńskiej w końcu XII w. p.n.e. pismo pojawia się tu ponownie dopiero w X w. p.n.e., być może na Krecie, Eubei lub Rodos. Nowe pismo było jednak całkowicie alfabetyczne, zawierało od 22 do 26 znaków i zapewne było jednorazowym wynalazkiem, który przyjął się bardzo szybko. Już na najstarszych odnalezionych do tej pory zabytkach, tj. na wazach, używane jest do wyrażenia żartobliwego opisu funkcji naczynia i efektów, jakie za sobą niesie jego wykorzystanie.

RyRb81m9Exrop

Na zdjęciu znajduje się białe naczynie z widocznym tekstem napisanym alfabetem greckim.

Tak wczesne używanie pisma do wyrażenia duchowych i cielesnych pobudek (cały napis na czarze Nestora to wyrafinowany żart) świadczy o tym, że Grecy, choć zapomnieli pisma, wciąż mieli łączność duchową z kulturą mykeńską, a powstanie alfabetu greckiego było niejako kropką nad i. Nie powinno więc dziwić, że utwory Homera, bogate językowo, kunsztowne, powstały już w VIII w. p.n.e. Zdumiewać może za to fakt, że właściwie dzieje literatury greckiej zaczynają się od dzieł tak wysokiej jakości, jak przypisywane mu Iliada i Odyseja.

Uwagi ogólne o poezji greckiej

Poezja grecka dzieli się na trzy rodzaje: epikę, lirykę i dramat. Cechą charakterystyczną ich wszystkich jest posługiwanie się metrum, czyli wzorcem rytmicznym wiersza. Najstarszym rodzajem metrum był heksametr daktyliczny, którym zapisane są Iliada oraz Odyseja, a więc najstarsze znane nam przykłady epiki bohaterskiej. Utwory poetyckie wykonywane były przy dźwiękach muzyki (akompaniament), a tym, które wykonywał chór, towarzyszył również taniec. Instrumentem używanym przy prezentacji (głównie liryki) była lira, stąd nazwa rodzaju literackiego, ale korzystano także z kitary i aulosa (instrumentu zbliżonego do naszego klarnetu). Wiersze mogły być deklamowane, recytowane w formie zbliżonej do śpiewu bądź też po prostu śpiewane. Poezja odczytywana bez muzyki pojawiła się dopiero w III w. p.n.e.

Homer

W końcu VIII w. p.n.e. lub najpóźniej w początkach VII w. p.n.e. powstały Iliada i Odyseja autorstwa Homera. O samym autorze nie wiemy nic pewnego i równie niewiele wiedziano o nim już w starożytności, czego dowodzi fakt, że aż siedem miast greckich ubiegało się o miano jego ojczyzny. Należy pamiętać, że Iliada (15 tys. wersów) i Odyseja (12 tys. wersów) to utwory, które wykonywane były przy dźwiękach muzyki, a ich powstanie nieodłącznie wiąże się z długą tradycją poezji ustnej, sięgającą zapewne dwóch, a może i trzech wieków wstecz. Oba dzieła osnute są wokół wydarzeń związanych z wojną trojańskąwojna trojańskawojną trojańską. Pierwsze z nich opowiada o 49 dniach ostatniego roku tej wojny i sporze, jaki wybuchł między wodzem Greków Agamemnonem a najdzielniejszym ich wojownikiem, Achillesem. Drugi utwór to opowieść o dziesięcioletnim powrocie Odyseusza do Itaki po zakończeniu zmagań pod Troją. Świat ukazany w obu utworach prezentuje ludzi o heroicznej sile oraz bogów, którzy niejednokrotnie włączali się w wojnę, wspierając swoich ulubieńców. Fragmentom dotyczącym zmagań wojennych towarzyszą liczne opisy rytuałów i elementów życia codziennego. Dla Greków dzieła Homera były utworami o fundamentalnym znaczeniu, co doskonale podsumował piszący na przełomie I i II w. p.n.e. grecki retor Dion Chryzostom: „Homer jest początkiem, środkiem i końcem dla każdego dziecka, męża i starca, i daje z siebie tyle, ile kto może wziąć”Indeks górny *^*. Grecy czerpali z jego dzieł zarówno wiadomości o bogach, rytuałach czy obrządkach pogrzebowych, jak i zasady moralne. Z kolei współcześni uczeni uzyskali dzięki nim wgląd w życie Hellenów w pierwszych dziesięcioleciach okresu zwanego archaicznym oraz pewną wiedzę o czasach tzw. wieków ciemnych.

Indeks górny * Dion Chryzostom, Mowy, t. 2 (11–30), tłum. K. Jażdżewska, Wrocław 2019. Indeks górny koniec^{* Dion Chryzostom, Mowy, t. 2 (11–30), tłum. K. Jażdżewska, Wrocław 2019.}

R3iA107BhLwD2

Na czarno‑białej fotografii znajduje się papirus z tekstem "Iliady" napisanej greką. Papirus jest zniszczony w swojej górnej części.

Grecki historyk Herodot zauważył, że nie tylko Homer był wielkim mędrcem. W swoich Dziejach (gr. Historiai) pisał: Albowiem Hezjod i Homer, jak sądzę, są tylko o czterysta lat ode mnie starsi, a nie o więcej, a ci właśnie stworzyli Hellenom teogonię, nadali bogom przydomki, przydzielili im kult i sztuki i określili ich postacieIndeks górny **^**. Hezjod był synem kupca, który wyemigrował z greckiej polispolispolis w Azji Mniejszej i osiedlił się w Beocji. Jako aojda (w pewnym uproszczeniu śpiewak, podobnie jak Homer) wygrał konkurs poetycki; być może zaprezentował wówczas Narodziny bogów (gr. Theogonia), w których to opowiadał o narodzinach świata i kolejnych pokoleniach bogów, co było zaczątkiem tzw. eposu kosmogonicznego. Utworem równie ważnym, który przyniósł Hezjodowi tytuł chłopskiego filozofa (w pozytywnym sensie), są Prace i dni. Zawierają one serię pouczeń i rad m.in. na temat prowadzenia gospodarstwa czy kalendarza, a także ogólnie rozumianych prawd życiowych. Z tego właśnie dzieła pochodzi słynna opowieść o pięciu pokoleniach ludzkości: złotym, srebrnym, brązowym, heroicznym i żelaznym. Zdaniem Hezjoda każde kolejne pokolenie jest gorsze i bardziej cierpi, a jemu samemu przyszło żyć w pokoleniu żelaznym. Prace i dni to tzw. epos dydaktyczny.

Indeks górny ** Herodot, Dzieje, ks. II, 53, tłum. S. Hammer, Warszawa 1954. Indeks górny koniec^{** Herodot, Dzieje, ks. II, 53, tłum. S. Hammer, Warszawa 1954.}

Liryka

W VII w. p.n.e. zaczęła kształtować się liryka, która w odróżnieniu od epiki skupiła się na przeżyciach duchowych jednostek lub konkretnych grup, nawiązywała także do bieżących wydarzeń i przemian społecznych. Do najważniejszych z tych ostatnich należało powstanie sympozjonu. Było to spotkanie przedstawicieli elit, niekoniecznie ludzi bardzo bogatych, gdyż towarzystwo mogło spędzać ze sobą czas jedynie przy winie (wówczas stosunkowo tanim napoju). Tego typu wydarzeniom towarzyszyły różne konkursy sprawdzające np. trzeźwość uczestników, ale recytowano również poezję, przemawiano na narzucony z góry temat (były to więc popisy retoryczneretorykaretoryczne) oraz brano udział w zgadywankach. Grecka liryka archaiczna miała zatem w dużej mierze charakter biesiadny.

RVvfabyuso3ax

Na fotografii widoczna jest grecka waza z namalowana sceną rodzajową. Dwóch Greków ubranych w szaty siedzi przy stole z jedzeniem i rozmawia ze sobą. Pod stołem siedzi pies, który jest przywiązany do nogi siedziska i je coś z podłogi. W górnej części wazy widoczne są zdobienia.

Grecja była ojczyzną licznych poetów, a wśród najwybitniejszych znalazła się kobieta o imieniu Safona. Najważniejsza poetka starożytnej Grecji żyła na przełomie VII i VI w. p.n.e. na wyspie Lesbos. Skupiła wokół siebie grono dziewcząt z różnych, często nawet odległych zakątków Hellady. Młode dziewczęta i ich mistrzyni tworzyły krąg czcicielek Afrodyty, bogini miłości, piękna, kwiatów, pożądania i płodności. Miał on charakter religijno‑artystyczny, a sama poetka zajmowała się edukacją i wychowaniem muzycznym swoich uczennic. Safonę z dziewczętami łączyły czułe i serdeczne relacje, co przyczyniło się do powstania legendy przypisującej jej kontakty fizyczne z uczennicami. Niezależnie od tego, jak było w rzeczywistości, słowo „lesbijka” nawiązuje do tej historii – pochodzi od wyspy Lesbos.

Z licznych poetów wspomnieć należy również o Tyrtajosie (VII w. p.n.e.). Jego elegie bojowe miały charakter patriotyczny, a imię dało nazwę tzw. poezji tyrtejskiej, której przedmiotem było dobro ojczyzny stawiane wyżej niż życie jednostki. Kolejnym wielkim autorem był Pindar (VI–V w. p.n.e.), którego najsłynniejsze utwory to odyodaody poświęcone opiewaniu zwycięzców igrzysk olimpijskich. Warto pamiętać, że poeta ten – powszechnie uważany za największego liryka – pracował na zamówienie, a z jego usług korzystała cała Hellada. Styl Pindara charakteryzuje niezwykła jednolitość, a także umiłowanie arystokratycznego etosu.

Poezja biesiadna zawdzięcza wiele także Anakreontowi (VI–V w. p.n.e.), który dał nazwę gatunkowi anakreontyków – utworów żartobliwych, rubasznych, chwalących życie i jego wszelkie rozkosze.

Teatr grecki

Teatr grecki u swego zarania związany był z religią, a konkretnie z kultem Dionizosa, boga wina i płodności. W Atenach w czasie świąt ku jego czci odbywały się przedstawienia teatralne. Spośród pięciu tego typu uroczystości w czasie aż trzech (Lenaje, Dionizje Wielkie, Dionizje Małe) odbywały się agony, a więc zmagania czy też konkursy dramaturgów, którzy walczyli o zwycięstwo. Przedstawienia miały charakter publiczny, za ich organizację odpowiadali państwo i jego urzędnicy. Sponsorów i organizatorów tych wydarzeń (tzw. choregów) wybierano spośród najbogatszych obywateli, którym pełnienie tej godności przynosiło zaszczyt – zwłaszcza gdy zwyciężał sponsorowany przez nich dramaturg.

Dramat dzielił się na trzy gatunki: tragediętragediatragedię, dramat satyrowy i komediękomediakomedię. Początek pierwszego i – jak się wydaje – najważniejszego gatunku wiąże się z tzw. pieśnią nad ofiarą z kozła (gr. tragos aoide), od czego zresztą wywodzi się nazwa. Pierwszym znanym tragikiem był Frynichos żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. Tragedie poruszały tematy ważne, o dużej dozie zabarwienia moralnego. Głównym bohaterem, przynajmniej w początkowej fazie istnienia teatru, był chór, którego lamentacyjne pieśni zdają się najistotniejszym elementem sztuk. Dopiero później wzrosła rola dialogów i kolejno dodawano następnych aktorów. Innowację polegającą na włączeniu drugiego aktora — co pozwoliło zwiększyć pojemność partii dialogowych — zawdzięczamy Ajschylosowi (autorowi Persów, Błagalnic i trylogii Oresteja). On również wprowadził sławne malowane maski z otworem na oczy i usta (wcześniej były one pozbawione kolorów). Jego bohaterowie są postaciami potężnymi, pełnymi namiętności, z dylematami moralnymi, których rozwiązanie znacząco wpływa nie tylko na nich, ale i na ich otoczenie.

Kontynuatorem, a zarazem rywalem Ajschylosa był Sofokles (autor m.in. Antygony oraz Króla Edypa). Wprowadził on na scenę trzeciego aktora, co dodało przedstawieniom dynamiki. Sztuka stała się jeszcze bardziej skomplikowana, pojawiły się też dramatyczne zwroty akcji, które prowadziły do tragicznego finału. Ostatni z trzech wielkich tragików to Eurypides (autor Bachantek, Fenicjanek, Medei); postać zdecydowanie najbardziej kontrowersyjna ze wszystkich tragediopisarzy i budząca żywe emocje już za swojego życia. Oskarżano go o przesadnie wielkie nowatorstwo, polegające chociażby na nadaniu bohaterom zbyt skrajnych cech, w tym zwłaszcza negatywnych. Nie wszystkim przypadły także do gustu pogłębione psychologicznie sylwetki bohaterów oraz zawiła fabuła, która kończyła się boską interwencją (łac. deus ex machinadeus ex machinadeus ex machina). Duży wpływ na popularność sztuk Eurypidesa wywarła retoryka, która doprowadziła do jeszcze większego rozrostu partii mówionych kosztem chóralnych.

Po wielkiej trójce tragików złoty wiek tragedii greckiej zaczął zmierzać ku schyłkowi. Znamy wprawdzie licznych tragediopisarzy z końca V w. p.n.e., ponieważ jednak późniejsze pokolenia uznały ich dzieła za mniej istotne, większość z nich nie przetrwała do naszych czasów.

Obok tragedii popularnością cieszyła się komedia, której nazwa wywodzi się od „pieśni komosu”, a więc pochodu opitych winem czcicieli Dionizosa, śpiewających sprośne pieśni i wyszydzających mijających ich przechodniów. Dzieje komedii dzielimy na trzy fazy. Tak zwana stara komedia skupiała się na komentowaniu bieżących wydarzeń, przedstawiała sylwetki polityków, myślicieli, artystów czy wodzów. Niestety do naszych czasów zachowało się w całości jedynie 11 sztuk komediowych; a wszystkie wyszły spod ręki Arystofanesa (np. Ptaki, Żaby, Sejm kobiet, Acharnejczycy). Komediopisarz ten miał jeden główny cel: wywoływać śmiech, co czynił za pomocą nie tylko zabawy konwencją czy fabułą, ale również złośliwych inwektyw wymierzonych w ważne osoby z ateńskiej agory. Średnia komedia powstała w IV w. p.n.e. i rzadziej odnosiła się do postaci ze sceny politycznej. Choć możemy wymienić imiona jej twórców, a nawet tytuły ich dzieł, to same utwory zachowały się w nielicznych fragmentach. Kolejną fazą komedii była tzw. nowa komedia, którą znamy głównie dzięki Menandrowi (IV–III w. p.n.e.). Z jego dzieł przetrwało w całości tylko jedno: Odludek albo Mizantrop, choć fragmenty trzech innych są wystarczająco obszerne, aby domyślić się fabuły. Cechą charakterystyczną tej fazy komedii było całkowite porzucenie motywów komedii starej. Postacie należą do pewnej dosyć wąskiej puli charakterów, takich jak ojciec, syn, niewolnik, żołnierz czy hetera, a na fabułę składają się głównie miłosne przygody ze szczęśliwym zakończeniem.

Retoryka i sofiści

Mniej więcej w połowie V w. p.n.e. w demokratyzujących się Atenach narodziła się sztuka pięknego mówienia – retoryka. W polis, gdzie słowa odgrywały dużą rolę, wykształcił się ruch sofistów, czyli opłacanych nauczycieli, którzy uczyli sztuki pięknego przemawiania (krasomówstwa) i argumentowania. Z czasem umiejętności te stały się niezbędne, aby objąć wysokie urzędy w Atenach. Do najwybitniejszych mówców zaliczamy Protagorasa z Abdery i Gorgiasza, którzy położyli podwaliny pod teorię retoryki. Z zaangażowanych w życie publiczne praktyków warto natomiast wymienić Izokratesa, Ajschinesa, Lizjasza i, przede wszystkim, Demostenesa. Sztuka wymowy miała doniosłe znaczenie w całych dziejach ludzkości. Rzymianie uczyli się jej u swoich greckich mistrzów przez cały czas trwania imperium, a retorykę wciąż wykłada się na wielu uczelniach.

R1Hz288MVRoi8

Na zdjęciu znajduje się pomnik mówcy Demostenesa. Jest to mężczyzna w starszym wieku. Ma krótkie włosy i brodę. Jest ubrany w szaty. W rękach trzyma zwinięty rulon papieru.

R1HKmHvorQmXn

Na zdjęciu znajduje się ciemny pomnik przemawiającego mężczyzny. Ma on krótkie włosy i jest ubrany w szaty. Swoją prawą rękę unosi wysoko ku górze.

Historiografia

Za ojca historii powszechnie uważa się wspomnianego wyżej Herodota, żyjącego w V w. p.n.e. W swoich Dziejach porzucił opisywanie czasów mitologicznych na rzecz dziejów ludzkości. Cele swojej pracy przedstawił następująco:

R1UoCh4D3E6LO

Mapa stworzona przez Herodota przedstawia świat jaki wówczas wyobrażali sobie Grecy. Znajdują się na niej jedynie trzy kontynenty: Europa, Azja i Libia czyli dzisiejsza Afryka. Większość granic mórz i lądów jest całkowicie zniekształcona w stosunku do rzeczywistości. Mapa ukazuje jedynie znane Grekom miasta, pasma górskie, rzeki, krainy, i tereny zamieszkiwane przez poszczególne ludy.

Herodot skoncentrował swoją uwagę głównie na opisie konfliktu między Grekami a Persami, ale także zawarł wiele informacji o dziejach, obyczajach i religii innych ludów (m.in. Egipcjan, Persów, Scytów). Kolejnym wielkim dziełem historycznym był utwór Tukidydesa, zwany dziś Wojną peloponeską. Opisał on zmagania Ateńczyków i Spartan w wojnie toczonej w latach 431–404 p.n.e. Choć narracja urywa się na 411 r. p.n.e., odegrała ważną rolę w historiografii. Ateński historyk stworzył podwaliny krytyki historycznej, czyli metody wyboru i oceny źródeł pod kątem ich wiarygodności. Pisał:

Grecja w kolejnych wiekach wydała wielu słynnych historyków, spośród których jednym z najważniejszych był Ksenofont. Chociaż jego Historia grecka (gr. Hellenika), będąca kontynuacją dzieła Tukidydesa aż do 362 r. p.n.e., nie należy do dzieł obiektywnych, to jednak została napisana piękną attycką greką. Stała się, podobnie jak pozostałe dzieła tego autora, szkolnym elementarzem do nauki języka. Warto pamiętać o jednej niezwykle istotnej cesze historiografii greckiej (i rzymskiej): powinna być ona nie tylko obiektywna, ale również – co okazywało się ważniejsze dla kolejnych pokoleń – pięknie napisana.

Literatura grecka, w tym historiografia, odegrała ogromną rolę w rozwoju literatury europejskiej, będąc jej właściwym początkiem. To właśnie w starożytnej Grecji wykształciły się główne gatunki literackie, a część powstałych wtedy utworów uchodziła (i wciąż uchodzi) za wzór. Stały się one źródłem inspiracji dla wielu łacińskich autorów, jak Katullus, Wergiliusz, Horacy czy Owidiusz. Znacznie później, w epoce renesansu, ponownie odczytano greckie pierwowzory, a te wywarły wielki wpływ na poetów narodowych, w tym na polskiego twórcę Jana Kochanowskiego. Antyczne utwory liryczne, komedie i dramaty w późniejszych czasach były wzorem dla wielu autorów nowożytnych i ich utworów, np. dzieł scenicznych, jak chociażby Świętoszek francuskiego komediopisarza Moliera.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytność, Grecja, polis, literatura, teatr, komedia, dramat, tragedia, retoryka, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

R.R. Chodkowski, Teatr grecki, Lublin 2003.

Literatura Grecji starożytnej, t. 1–2, red. H. Podbielski, Lublin 2005.

J. Łanowski, Literatura Grecji starożytnej w zarysie, Warszawa 1987.