Przeczytaj
Czym jest relatywizm?
W epistemologiiepistemologii relatywizmrelatywizm jest poglądem głoszącym względność ludzkiej wiedzy. W przeciwieństwie do absolutyzmuabsolutyzmu, według którego prawda jest niezmienna i niezależna od subiektywnego nastawienia jednostki, w relatywizmie prawda zależy od poznającego podmiotu.
Względność prawdy oznacza więc dla relatywistów przede wszystkim to, że różnice w poglądach nie są skutkiem błędów w procesie poznania, lecz wynikają z właściwego człowiekowi sposobu postrzegania rzeczywistości. Ludzie różnią się między sobą i zmieniają w czasie. Dlatego dwie osoby mogą postrzegać ten sam przedmiot na dwa różne sposoby.
Kim byli sofiści?
Za pierwszych relatywistów uznaje się greckich sofistówsofistów działających w Atenach od V w. p.n.e. Sofiści byli mędrcami (gr. sophia – mądrość), lecz niekoniecznie filozofami, czyli miłośnikami mądrości. W odróżnieniu bowiem od wielu greckich filozofów nie prowadzili swojej działalności bezinteresownie, lecz pobierali opłaty za nauki, których udzielali. Sofiści byli przede wszystkim nauczycielami i wychowawcami, którzy przygotowywali obywateli do życia publicznego.
Wybitny znawca kultury starożytnej Grecji, Werner Jaeger, przypisuje sofistom kluczową rolę w rozwoju koncepcji paidei. Paideia to koncepcja wychowania, które ma na celu osiągnięcie doskonałości, harmonijnie łączącej przymioty ciała i ducha. Dzięki sofistom paideia objęła elementy filozofii, nauk szczegółowych oraz retorykę i stała się dostępna dla każdego obywatela, który był skłonny zapłacić za ich nauki, a nie – jak wcześniej – jedynie dla dzieci rodów arystokratycznych. Nauczanie sofistów odgrywało więc w swoim czasie niezwykle ważną rolę w życiu Aten. Miało również istotne konsekwencje filozoficzne – skupione na człowieku i jego problemach nauki sofistów wprowadziły do filozofii greckiej perspektywę humanistyczną, która charakteryzować będzie cały okres klasyczny, czyli V i IV w. p.n.e.
Program praktycznej nauki
Humanistyczna orientacja filozoficzna sofistów była nowością w stosunku do filozofii przyrodyfilozofii przyrody, uprawianej w Grecji od Talesa. Orientacja humanistyczna sofistów wynikała z ich praktycznego punktu widzenia. Filozofia miała służyć do tego, by umiejętnie uczestniczyć w życiu publicznym polis. Dlatego zamiast pytać o zasadę przyrody, sofiści zajmowali się badaniem historii, retoryki, języka (Protagoras jest autorem klasyfikacji zdań i wyrazów), dialektykidialektyki, czyli sztuki rozumowania, etyki i polityki. Zamiast spekulacjami filozoficznymi sofiści posługiwali się doświadczeniem. Według nich nauka miała polegać na obserwowaniu, jakie zjawiska łączą się ze sobą, i na wnioskowaniu z jednego zjawiska o drugim.
Relatywistyczna teoria poznania
Ponieważ sofiści nie ustanowili szkoły filozoficznej, nie posiadali wspólnej teorii poznania. Skupimy się więc na poglądach Protagorasa z Abdery. Zgodnie z metodą empirycznąempiryczną, która charakteryzowała badania sofistów, teoria poznania Protagorasa była sensualistycznasensualistyczna. Sensualizm to pogląd, który za źródło ludzkiej wiedzy uznaje spostrzeżenie zmysłowe. Protagoras był bardziej radykalny – spostrzeżenie jest według niego tym samym, co wiedza. To właśnie on jest autorem tezy: homo mensura omnium, co znaczy: „człowiek miarą wszystkiego”.
By uzasadnić relatywizm, sofiści odwoływali się często do faktu, że ludzie często postrzegają ten sam przedmiot na różne sposoby. Protagoras wyciągał jednak z tej względności postrzeżeń jeszcze dalej idący wniosek – względna jest sama rzeczywistość.
Jak widzisz, teoria poznania Protagorasa prowadzi do paradoksu – z faktu, że w naszym języku istnieją sprzeczności, wyciąga on wniosek, że sprzeczna jest sama rzeczywistość. Relatywizm Protagorasa unieważnia więc kryterium prawdziwości – jeżeli zdania sprzeczne są na równi prawdziwe, to w ogóle nie ma zdań fałszywych. Relatywizm sofistów, wyrażony w skrajnej postaci przez Protagorasa, nie był bynajmniej w Grecji stanowiskiem wyjątkowym – zdradza ono pokrewieństwo z dialektyką i erystykąerystyką rozwijaną przez eleatóweleatów i megaryjczykówmegaryjczyków – kontynuatorów filozofii Parmenidesa z Elei. O ile dialektyka eleatów funkcjonowała jako narzędzie argumentacji za konkretnym stanowiskiem ontologicznym (chodziło o tezę Parmenidesa, że byt jest nieruchomy), o tyle dzięki erystyce rozwiniętej przez megaryjczyków możliwie okazywało się udowodnienie dowolnej tezy. Podobne dążenie do retorycznej sprawności – kosztem prawdy – cechowało sofistów i wyrażało się w ich relatywizmie.
Słownik
(łac. absolutus – całkowity, bezwzględny; gr. episteme – wiedza, zrozumienie i logos – słowo, nauka) stanowisko w teorii poznania, zgodnie z którym prawdziwość (zdania lub sądu) jest cechą niezmienną i niezależną od tego, kto i w jakich okolicznościach ją uznaje; przedstawicielami absolutyzmu epistemologicznego byli np. Platon i Arystoteles
(gr. dialektikḗ [téchnē] – dialektyczna [sztuka], od diá – przez i lego – mówię) umiejętność dochodzenia do prawdy poprzez ujawnianie i pokonywanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika
szkoła filozoficzna działająca w VI–V w. p.n.e. w Elei, założona przez Parmenidesa; w teorii poznania eleaci odrzucali poznanie zmysłowe, za wiarygodne uznając tylko poznanie rozumowe na drodze dedukcji; w ontologii odrzucali wielość rzeczy i ich ruch; głosili, że istnieje jeden, niezmienny i nieruchomy byt; przedstawicielami eleatów byli: Parmenides z Elei, Zenon z Elei, Melissos z Samos
(gr. empeiría – doświadczenie) kierunek w teorii poznania opierający się na przekonaniu, że wiedza o rzeczywistości jest dostępna człowiekowi tylko za pomocą doświadczenia
(gr. episteme – wiedza, zrozumienie i logos – słowo, nauka) teoria poznania, dział filozofii zajmujący się relacjami między poznaniem a rzeczywistością
(gr. eristikḗ – sztuka prowadzenia sporów) sztuka prowadzenia sporów; umiejętność takiego argumentowania, by wykazać słuszność bronionej tezy i przekonać do niej przeciwnika (albo obalić jego tezę); skuteczność argumentacji jest niezależna od prawdziwości głoszonej tezy
grupa doktryn filozoficznych wypracowanych przez przedstawicieli pierwszego nurtu filozofii w starożytnej Grecji, których główną cechą wspólną jest poruszanie tego samego problemu: co jest zasadą (arche), z której powstały rzeczy; zainteresowania jońskich filozofów przyrody ograniczały się do zjawisk przyrodniczych i zaowocowały koncepcjami kosmologicznymi w duchu monizmu materialistycznego, naturalizmu i hylozoizmu; przedstawicielami jońskiej filozofii przyrody byli: Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit z Efezu
(łac. conventio – układ, zgoda) w filozofii polityki relatywizm uznający, że zasady regulujące działanie systemu prawnego, społecznego i ustroju politycznego opierają się na umowie społecznej
szkoła megarejska (szkoła dialektyków, szkoła erystyków); szkoła filozoficzna założona w IV w. p.n.e. przez Euklidesa z Megary, ucznia Sokratesa; głównym przedmiotem badań megaryjczyków była analiza pojęć; swoje twierdzenia uzasadniali za pomocą dialektyki, rozwijali paradoksy; w etyce byli kontynuatorami Sokratesa, w ontologii – eleatów
(łac. relativus – względny) w teorii poznania: stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym poznanie ludzkie jest względne i subiektywne; w szczególności relatywizm neguje istnienie obiektywnego kryterium prawdy – jest ona względna i zależy od cech umysłu i narządów zmysłowych podmiotów poznających, środowiska społecznego lub warunków historycznych
pogląd, zgodnie z którym wartości etyczne i normy moralne są względne – zmienne historycznie, społecznie, a także uzależnione od punktu widzenia jednostki (subiektywne)
(łac. sensualis – odnoszący się do zmysłów) stanowisko w teorii poznania, które za jedyne źródło wiedzy uznaje wrażenia dostarczane umysłowi za pośrednictwem zmysłów
(gr. sophistes – mędrzec, od sophia – mądrość) działający w Atenach w V i IV w. p.n.e. nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego, wykładający retorykę, politykę, filozofię i etykę; zainteresowania badawcze sofistów skupiały się na człowieku i jego działalności (historia, społeczeństwo, język); w teorii poznania opowiadali się za metodą empiryczno‑indukcyjną i głosili relatywizm epistemologiczny; w filozofii polityki głosili konwencjonalizm; przedstawicielami sofistów byli: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Lentonoji, Hippiasz z Elidy, Kritias, Trazymach