Powieść psychologiczna jako gatunek literacki

Cechy

Tematyka powieści psychologicznej koncentruje się wokół życia wewnętrznego postaci, ich emocji, relacji z innymi ludźmi oraz sposobu postrzegania świata. Wybory i decyzje bohaterów, a także rozterki czy przemyślenia są ukazywane za pomocą kunsztownych opisów lub monologów wewnętrznychmonolog wewnętrznymonologów wewnętrznych. Najczęściej występuje narracja trzecioosobowa lub w postaci mowy pozornie zależnejmowa pozornie zależnamowy pozornie zależnej oraz mowy niezależnejmowa niezależnamowy niezależnej.

Powieść psychologiczna charakteryzuje się także występowaniem tzw. czasu subiektywnego, odczuwanego z indywidualnej perspektywy bohatera. Taka optyka nie uwzględnia ścisłego następstwa zdarzeń, co skutkuje rozluźnieniem rygorów chronologicznych. Subiektywizm świata przedstawionego potęguje narracja personalnanarracja personalnanarracja personalna oraz często stosowana metoda retrospekcjiretrospekcjaretrospekcji. W powieści psychologicznej uwpuklony zostaje więc relatywizmrelatywizmrelatywizm psychiki i czasu, a także intymność jednostki, która niejednokrotnie – w trakcie trwania akcji – dokonuje introspekcjiintrospekcjaintrospekcji.

Warto pamiętać, że zazwyczaj wydarzenia fabularne prezentowane w tego typu powieści odgrywają rolę drugorzędną wobec pogłębionej analizy psychiki bohaterów.

RjD8olQQ0M3D61

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna siedzi na fotelu. Ma krótkie, zaczesane ku górze włosy. Ma długą, sięgającą piersi, siwą brodę. Mężczyzna wspiera ręce na poręczach fotela. W lewej ręce trzyma otwartą książkę. Ma założoną nogę na nogę.

Geneza

R1dK4MNyXVKMC1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Postać ukazuje lewy profil. Mężczyzna jest łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Jego czoło i brwi są zmarszczone. Mężczyzna patrzy w górę. Ma duży, lekko garbaty nos. Jego broda i wąsy są szpakowate i gęste. Siedzi przy stole okrytym obrusem w drobną kratkę. Lewą rękę wspiera na oparciu krzesła. Dłoń przysuwa do piersi. Na blacie stoi drewniany pulpit, oparto o niego otwartą książkę. Na pulpicie stoi metalowy model układu słonecznego . W głębi stoi tiara biskupia. Nad stołem wisi półka. Umieszczono na niej cztery księgi oraz narzędzie do mierzenia kątów. Jedna z ksiąg jest otwarta. Mężczyzna jest ubrany w obszerną, białą szatę. Na lewym ramieniu ma pelerynę w miodowym kolorze.

Nieformalne początki prozy psychologicznej sięgają czasów starożytnych. Już król Edyp, bohater tragedii Sofoklesa (ok. 427 p.n.e.) był postacią złożoną, udręczoną wewnętrznie, która toczyła ze sobą skomplikowany spór etyczno‑moralny. Innym, późniejszym przykładem psychologizmu w literaturze są Wyznania św. Augustyna z Hippony datowane na IV w. n.e. Dzieło to, będące w rzeczywistości szczegółową autobiografią duchownego, pełne jest rozbudowanych introspekcji, które niejako zapowiadały powstanie psychologii głębi.

Za jednego z najważniejszych prekursorów powieści psychologicznej uważa się powieść sentymentalną, która cieszyła się ogromną popularnością w epoce oświecenia. Jej oficjalnym twórcą był duchowny anglikański Laurence Sterne, autor Podróży sentymentalnej przez Francję i Włochy (1768 r.). W tego typu powieściach silniej niż dotychczas opisana była sfera emocjonalna jednostki, jej uczuciowość oraz świat wewnętrznych przeżyć. Ze zdobyczy powieści sentymentalnej skorzystali romantycy, którzy jeszcze bardziej rozbudowali – głównie w  powieściach poetyckich, dramatach i epopejach – psychologizm oraz emocjonalność kreowanych przez siebie bohaterów. Szczególne zasługi na tym polu miał duński filozof, Søren Kierkegaard, który łączył prawdy religii chrześcijańskiej z głębokimi analizami działania ludzkiej psychiki.

Jednak nowoczesna powieść psychologiczna ukształtowała się dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy powstały dzieła takie jak Zbrodnia i kara (1867 r.) Fiodora Dostojewskiego, Wojna i pokój Lwa Tołstoja (1863–1869 r.) czy Lalka Bolesława Prusa (1890 r.). Oczywiście należy pamiętać, że w pierwszej kolejności były to powieści realistyczne lub historyczne, jednakże wszystkie bardzo wnikliwie portretowały osobowości głównych bohaterów, którzy w trakcie trwania akcji utworu przechodzili przemiany wewnętrzne, borykali się ze swoimi uczuciami oraz problemami moralnymi. Jednym słowem – po raz pierwszy w historii literatury pisarze w sposób wyrafinowany i kunsztowny unaocznili niezwykłą złożoność ludzkiej psychiki oraz zanegowali istnienie ostrych granic pomiędzy normalnością psychiczną a różnorakimi stanami chorobowymi.

Pełny rozkwit powieści psychologicznej przypadł na początek XX wieku, kiedy utwory takie jak W poszukiwaniu straconego czasu (1913 r.) Marcela Prousta oraz Ulisses (1922 r.) Jamesa Joyce’a zdynamizowały rozwój psychologizmupsychologizmpsychologizmu w literaturze.

Wielką inspiracją dla ówczesnych pisarzy tworzących w nurcie psychologicznym były prace neurologa i psychiatry Zygmunta Freuda. Już w 1899 r. Freud wydał Objaśnianie marzeń sennych, które stało się podwaliną rozbudowanej teorii psychoanalitycznejpsychoanalizapsychoanalitycznej, będącej dziełem jego życia.

Dlatego w XX wieku psychologizm w literaturze stał się przedmiotem wnikliwych badań krytycznych oraz naukowych:

Słownik