Kryzys w Turcji w XVII w.

Wraz ze śmiercią sułtana Sulejmana Wspaniałego w 1566 r. Imperium Osmańskie wkroczyło w okres stagnacji. Jego ekspansja wyhamowała, ale potęga tureckich władców, mimo porażki w bitwie pod Lepanto w 1571 r. i nieudanego ataku na Maltę w 1565 r., pozostała niezachwiana i nadal budziła grozę w państwach chrześcijańskich.

R1MZhBFLkdrlI1
Oś czasu pod tytułem: Ekspansja turecka w Europie, a na niej wydarzenia: 1566 Śmierć Sulejmana Wspaniałego , 1571 Bitwa pod Lepanto , 1593 - 1606 Wojna turecko-habsburska , 1621 Bitwa pod Chocimiem , 1645 - 1669 Wojna Turcji z Wenecją o Kretę , 1672 Wybuch wojny z Rzeczpospolitą (upadek Kamieńca Podolskiego) , 1673 Bitwa pod Chocimiem , 1677 Tzw. pokój Gnińskiego (koniec wojny Rzeczpospolitą z Turcją) , 1683 Bitwa pod Wiedniem , 1684 - 1699 Wojna Ligi Świętej z Turcją , 1686 Przystąpienie Rosji do Ligi Świętej , 1699 Pokój w Karłowicach
Rw64YMlX3VyYo1
Rozwój terytorialny Imperium Osmańskiego (XV‑XVII w.)
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Prowadzona do tej pory z wielkimi sukcesami ekspansja przynosiła dochody zarówno skarbowi państwa, jak i żołnierzom. Jednak wraz ze zdobyciem Węgier możliwości dalszego podboju Europy wyczerpały się ze względu na znaczne oddalenie obszaru działań od centrum państwa. Przemarsz wojsk z miejsc stacjonowania na północne pogranicze zajmował kilka miesięcy. Tym samym malał czas, jaki można było poświęcić na prowadzenie działań zbrojnych, które zawieszano na sezon zimowy. Kres ekspansji, a więc i dopływ łupów, w połączeniu z ogólnoeuropejską inflacją oznaczał dla skarbu sułtańskiego wzrost kosztów utrzymania armii (władze opłacały wyżywanie dla wojska stałego i pospolitego ruszenia – spahisówspahisispahisów). Wydatki na wojsko sięgały 70% budżetu, a resztę pochłaniał wielki dwór sułtański, co stało się powodem poważnych braków w skarbie. Próba ratowania finansów poprzez wypłacania żołdu wojsku w monecie o mniejszej zawartości kruszcu spowodowała bunt janczarów (w 1589 r.) i odsunięcie od władzy wielkiego wezyra.

RU5iW9tlTWG0x
Janczarzy z czasów panowania sułtana Murada IV (1623 – 1640).Janczarzy to był elitarny korpus piechoty tureckiej. Cechowało ich męstwo, żelazna dyscyplina, wyszkolenie wojskowe i fanatyzm religijny, a wartość bojową podkreślało posiadanie w znacznej liczbie broni palnej. Początkowo janczarzy byli zawodowymi wojskowymi, a ich jedynym zajęciem były wojskowe ćwiczenia i udział w wojnach. Od XVII wieku w związku z kryzysem finansowym i brakiem środków na żołd dla wojska, janczarom pozwolono zajmować się drobnym handlem i rzemiosłem, co wpłynęło negatywnie na dyscyplinę w ich szeregach.
Opisz, jaką rolę odgrywali janczarzy na polach bitew i polityce wewnętrznej Turcji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W podobnych okolicznościach w 1622 i 1648 roku doszło do obalenia samych sułtanów - Osmana II i Ibrahima I. Pewną ulgą dla skarbu było zezwolenie janczarom na uprawianie rzemiosła. Miało to jednak opłakane skutki w postaci spadku dyscypliny w ich szeregach i rzutowało na ich sprawność bojową. Również spahisi, pozbawieni łupów, coraz bardziej uzależnieni byli od dochodów z lenn (timarów), które z czasowych zaczęły stawać się dziedziczne, co osłabiało jakość jazdy tureckiej. Kolejnym etapem było zubożenie spahisów, bowiem timary nie zapewniały odpowiednich odchodów. To zaś prowadziło do buntów i spadku zaufania do sułtana.  Inną przyczyną osłabienia Imperium było sprawowanie władzy przez nieudolnych i słabych sułtanów, którzy ulegali wpływom zwalczających się dworskich koterii. Pałac stambulski stał się siedliskiem intryg, których efektem były częste zmiany na urzędzie wielkiego wezyra, a w konsekwencji brak stabilnej polityki państwa, pustki w skarbie i bunty niezadowolonych wielmożów lub janczarów.

Ekspansja turecka w II połowie XVII wieku i wojny z Rzeczpospolitą

W pierwszej połowie XVII w. Turcja skupiła się na wojnach z Persją oraz tłumieniu rebelii wybuchających od czasu do czasu w Anatolii. Jedyną wojną w Europie, jaką prowadziła, był konflikt z cesarzem Rudolfem II Habsburgiem o Węgry, rozgrywający się w latach 1593‑1606, który jednak ani nie przyniósł korzyści żadnej ze stron, ani nie doprowadził do zmian na mapie. W kolejnych latach Osmanowie ograniczali się do wspierania działań wrogów cesarza, przede wszystkim władcy podległego sobie Siedmiogrodu Gabora Bethlena, który zaangażował się w wojnę trzydziestoletnią po stronie protestantów. W 1619 r. zagroził nawet samemu Wiedniowi. Wsparcie udzielone wtedy Habsburgom przez króla polskiego Zygmunta III ściągnęło na Rzeczpospolitą gniew sułtana. Stosunki polsko‑tureckie były w tym czasie bardzo napięte. Pierwszą tego przyczyną były interwencję polskich magnatów w Mołdawii, będącej lennem tureckim. Stefan Potocki i Samuel Korecki starali się osadzić na tamtejszym tronie przedstawicieli propolsko nastawionych hospodarów z rodziny Mohyłów, z którą sami byli spokrewnieni. Wyprawy podejmowano w 1607, 1612 i 1616, ale wszystkie kończyły się klęskami, powodując jedynie zadrażenienie stosunków polsko‑tureckich. Drugim powodem rzucającym cienie na te stosunki były powtarzające się najazdy Kozaków zaporoskich, poddanych króla polskiego, na tureckie wybrzeża Morza Czarnego. Uderzenie wyprzedzające wykonane w 1620 r. pod Cecorą przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego zakończyło się porażką i zagładą armii koronnej. W 1621 r. Rzeczpospolita musiała zmierzyć się z nadal wzbudzającą postrach w Europie armią turecką. Dowodzone przez samego sułtana Osmana II wojska osmańskie zostały powstrzymane przez hetmana wielkiego litewskiego Karola Chodkiewicza pod Chocimiem. Zawarty wtedy pokój przetrwał kolejnych 50 lat.

Po konflikcie z Polską uwaga Turcji znów skupiła się na Persji - zwycięska dla OsmanówOsmanowieOsmanów wojna zakończył w 1640 roku. Wtedy też sułtan Ibrahim I i jego wezyrowie rozpętali kolejny konflikt w Europie, licząc na to, że nowa wojna szybko zapełni skarbiec łupami. Celem ataku stała się znajdująca się w posiadaniu Wenecji Kreta. Liczono na łatwe zwycięstwo, ale przeliczono się. Wojna trwała aż do 1669 r., kiedy padła ostatnia twierdza wenecka na wyspie. Imperium Osmańskie zarządzane było wtedy twardą ręką przez wezyrów z rodu Köprülü (czyt. Kepriuliu) i przeżywało renesans swojej potęgi. Efektem tego był dalszy podbój na północy i dążenie do poszerzenia ziem kosztem państw europejskich. Ekspansja ta miała przynieść Osmanom powiększenie imperium, zasilenie skarbu łupami wojennymi i podatkami płaconym przez nowych poddanych oraz osłabienie europejskich wrogów, którzy nie ukrywali, że chcieliby wyrzucić Turków z Europy. Pierwszy atak skierowany był na Rzeczpospolitą. W sierpniu 1672 r. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski, a we wrześniu oblegli Lwów. Nieprzygotowana do obrony Rzeczpospolita zmuszona była przyjąć upokarzający traktat podpisany w Buczaczu w dniu 16 lub 18 października. Polska delegacja zgodziła się oddać sułtanowi Podole, Bracławszczyznę i południową cześć województwa kijowskiego oraz płacić mu corocznie haracz (nazwany kurtuazyjnie podarunkami) w wysokości 22 tys. talarów. Ten ostatni warunek oznaczał, że państwo polsko‑litewskie stawało się lennikiem tureckim, na równi z Mołdawią czy Wołoszczyzną. Na to Rzeczpospolita nie chciała się zgodzić. Traktat nie został ratyfikowany przez sejm, który zdecydował też o powołaniu nowej, silnej armii i kontynuowaniu wojny. I choć w następnym roku wojska polsko‑litewskie pod komendą Jana Sobieskiego pokonały pod Chocimiem wojska tureckie, to po kilku latach zmagań, w 1677 r. Rzeczpospolita musiała pogodzić się z utratą na rzecz Imperium Osmańskiego Podola i znacznej części prawobrzeżnej Ukrainy.

R1HkL0nzJmhMe
Bitwa pod Chocimiem stoczona 11 listopada 1673 roku. Zwycięstwo wojsk polsko-litewskich pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego odniesione na wojskami tureckimi dowodzonymi przez Husejna paszę było pierwszą wygraną Rzeczpospolitą nad siłami Imperium Osmańskiego. Trzydziestotysięczne siły Sobieskiego zdobyły szturmem obóz turecki i całkowicie rozbiły Trzydziestopięciotysięczne oddziały Husejna paszy. Wygraną odniesiono dzięki determinacji polskiej i litewskiej piechoty, która zdobyła szańce wroga i otworzyła husarii drogę do zwycięskiej szarży. Sukces nie zakończył konfliktu z Imperium Osmańskim, ale zwycięstwo chocimskie dało wojskom Rzeczpospolitej przekonanie, że można pokonać armię jednego z najpotężniejszych ówcześnie państw Europy.
Przyjrzyj się ilustracji i korzystając z opisów dostępnych w Internecie spróbuj odtworzyć przebieg bitwy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W kolejnych latach Imperium Osmańskie stoczyło jeszcze wojnę z Cesarstwem Rosyjskim, ale Turkom nie udało się opanować Zadnieprza, umocnili się jedynie na prawobrzeżnej Ukrainie. Ponieważ Rosja nie miała sił na długotrwałą wojnę, więc ostatecznie strony zawały w Bachczysaraju (1681 r.) układ pokojowy.

Odsiecz wiedeńska i wojna Ligi Świętej z Turcją

Kolejny celem ataku tureckiego stała się stolica państw habsburskich, czyli Wiedeń. Latem 1683 r. wielka armia turecka, licząca ponad 130 tys. żołnierzy z całego imperium, pod wodzą wezyra Kara Mustafy obległa to miasto. Wieść o tym zmobilizowała część państw chrześcijańskich, które udzieliły wsparcia cesarzowi. We wrześniu z odsieczą przybyła armia koronna z królem Janem III Sobieskim na czele i wspólnie z wojskami cesarskimi oraz posiłkami niemieckimi rozbiła najeźdźców. W następnym roku cesarstwo, Rzeczpospolita, papiestwo i Wenecja utworzyły Ligę Świętą (1684 r.), której celem było wyparcie Turków z Europy. Kilkanaście lat zmagań, w których odznaczyły się przede wszystkim wojska austriackie, zakończył pokój zawarty w 1699 r. w Karłowicach. Imperium Osmańskie straciło na rzecz cesarza Węgry z Siedmiogrodem, ale bez Banatu, a na rzecz Rzeczpospolitej – Podole z Kamieńcem i Ukrainę Prawobrzeżną. Rosja, która dołączyła do Ligi w 1686 r., uzyskała twierdzę Azow u ujścia Donu do Morza Azowskiego, a Wenecja – Dalmację i Peloponez. Traktat ten położył kres ekspansji państwa osmańskiego i otworzył drogę do wyparcia Turków z Europy. W tych działaniach uczestniczyły jednak już tylko Austria i Rosja.

Nowa carska dynastia

R14NwGsJPQEsf1
Pomnik „1000-lecie Rosji” w Wielkim Nowgorodzie. Kuźma Minin wręcza, wybranemu na cara, 16-letniemu Michałowi Fiodorowiczowi Romanowowi czapkę Monomacha, symbol władzy carskiej.
Źródło: Дар Ветер, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wybór na tron carski w 1613 roku 16‑letniego Michała Fiodorowicza kończył tragiczny w dziejach Rosji kryzys wewnętrzny, zwany Wielką Smutą. Wraz z nim władzę w państwie objęła nowa dynastia – Romanowów, rodziny spowinowaconej z Rurykowiczami poprzez małżeństwo jednej z przedstawicielek rodu z Iwanem Groźnym. Państwo wyszło z kryzysu poważnie osłabione i ze znacznymi stratami terytorialnymi. Pierwsze lata panowania nowego cara upłynęły na porządkowaniu spraw państwowych, przywracaniu bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku. W tym czasie młody i niedoświadczony władca ściśle współpracował z Dumą BojarskąDuma BojarskaDumą BojarskąSoborem ZiemskimSobór ZiemskiSoborem Ziemskim. Najwięcej do powiedzenia w państwie miały stronnictwa bojarskie zajadle walczące o wpływ na władcę. Ten okres to również wzrost potęgi arystokracji. Zahamował go dopiero powrót z niewoli polskiej ojca monarchy, późniejszego patriarchy moskiewskiego Filareta. Do swojej śmierci w 1633 r. patriarcha miał wielki wpływ na cara, który oficjalnie mianował go równym sobie. Filaret uporządkował sprawy w państwie i ukrócił władzę bojarówbojarbojarów. Jednak po jego śmierci ci znów zdobyli wpływ na uległego cara. Dalszemu osłabieniu władzy monarszej zapobiegło panowania cara Aleksego Michajłowicza (1645‑1676).

R16dTEH3j7lxK1
Oś czasu zatytułowana Carstwo rosyjskie, a na niej wydarzenia: 1613 Wybór Michała Fiodorowicza Romanowa na cara przez Sobór Ziemski., 1619 Rozejm z Rzeczpospolitą w Dywilinie., 1632 - 1634 Wojna smoleńska. Wieczny pokój w Polanowie, 1645 Początek panowania Aleksego Michajłowicza Romanowa, 1654 - 1667 Wojna z Rzeczpospolitą, 1656 Rozejm w Niemieży, 1656 1658 Wojna ze Szwecją, 1658 Rozejm ze Szwecją w Waliesar, 1667 Rozejm z Rzeczpospolitą w Andruszowie, 1674 - 1681 Wojna z Imperium Osmańskim, 1676 Początek panowania Fiodora III, 1682 Początek panowania Iwana V i Piotra I (regencja carówny Zofii). Bunt strzelców, 1686 Wieczny pokój w Rzeczpospolitą (pokój Grzymułtowskiego), 1686 - 1699 Przystąpienie do Ligi Świętej i wojna z Imperium Osmańskim, 1689 Obalenie regencji carówny Zofii. Początek osobistych rządów Iwana V i Piotra I, 1697 - 1698 Wielkie poselstwo na Zachód z udziałem Piotra 1698 Bunt strzelców. Początek reform Piotra I

Wzrost potęgi i pierwsze wielkie sukcesy Rosji

R9jRYXuOxbEN01
Pomnik „1000-lecie Rosji” w Wielkim Nowgorodzie. Car Aleksy Michajłowicz w towarzystwie swojego syna Piotra I. Symboliczne przedstawienie dwóch carów, którym Rosja zawdzięczała swoją potęgę.
Źródło: Дар Ветер, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Nowy władca dzięki wsparciu zaufanego grona bojarów szybko zdołał odbudować pozycję monarchy w państwie. Pomocna mu w tym była nowa kodyfikacja prawa rosyjskiego, tzw. Sobornoje Ułożenie (1649 r.). Wzmocniło ona pozycję monarchy, uznając każdy sprzeciw czy nawet brak należnego szacunku wobec niego za zdradę stanu karaną śmiercią. To samo miało spotkać każdego, kto wiedział o takim występku i nie zawiadomił carskich urzędników.  Od tej pory car wydawał wszystkie prawa, dowodził wojskiem, do jego wyłącznych kompetencji należały sądownictwo, administracja i finanse państwa. Znów na znaczeniu straciła Duma Bojarska, zastąpiona przez ściślejszy krąg doradców cara. Nie zwoływano soborów ziemskich, a Cerkiew została ściśle podporządkowana władcy. Zyskała za to średniozamożna szlachta, dworianiedworianiedworianie, która była podporą rządów carskich. To monarsze zawdzięczała ona szansę kariery i wzbogacenia się, popierała więc jego politykę. Władca opierał się na niej, odsuwając w cień zbyt niezależnych i skorych do buntów bojarów oraz wyższą hierarchię duchowną. Car powiększył i zreformował armię, która oparta była teraz na poborze rekruta. Zorganizowano pułki piechoty, rajtarii i dragonii uzbrojone i ćwiczone na wzór zachodnioeuropejskich wojsk oraz dowodzone przez oficerów sprowadzonych z Europy Zachodniej.

RH23avlakCi4s
Car Aleksy Michajłowicz (malarz nieznany, II połowa XVII w.). Rządy Aleksego Michałjowicza, drugiego Romanowa na tronie carskim, to dalsze wzmocnienie władzy carskiej i pozycji Rosji w Europie. To pierwsze zapewniła reforma prawna przeprowadzona w 1649 roku, tzw. Sobornoje Ułożenie, która uczyniła z cara osobę stojącą ponad prawem. To drugie przyniosła zwycięska wojna z Rzeczpospolitą, która przełamała dominację państwa polsko-litewskiego w wieloletnim konflikcie oraz wzbogaciła Rosję o znaczne zdobycze, ze Smoleńskiem i Kijowem na czele. To zwycięstwo zmieniło układ sił w tej części Europy, a miejsce Warszawy jako partnera politycznego zajęła Moskwa. Koszty wojny były jednak olbrzymie, a po śmierci Aleksego państwem carskim wstrząsnął potężny kryzys wywołany walkami między bojarskimi koteriami o wpływy na dworze, rządzonym przez słabego i nieudolnego cara Fiodora.
Na podstawie informacji znajdujących się w treści lekcji i podpisu pod obrazem zdecyduj, czy po zakończeniu wojny z Rzeczpospolitą Rosja mogła być cennym sojusznikiem dla Austrii w wojnie z Turcją. Swoje stanowisko poprzyj argumentami. Przedstaw także kontrargumenty dla swojej tezy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Usprawnił też administrację centralną - tzw. prikazyprikazyprikazy. Za rządów Aleksa Michajłowicza zyskały one na znaczeniu, przejmując kompetencje Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego i stały się gwarantem dość sprawnego zarządzania państwem. W administracji pracowali dworianie, odsuwając w cień zbyt niezależnych i samodzielnych bojarów.

Dzięki reformom wojskowym udało się Rosji wyjść zwycięsko z konfliktu z Rzeczpospolitą o Ukrainę i powiększyć terytorium o ziemie smoleńską, czernichowską i Zadnieprze z Kijowem. 

R11QXOPEle2kC
Stefan Czarniecki w czasie wojny polsko‑rosyjskiej. Reformy wojskowe pierwszych Romanowów na tronie carskim przyniosły efekty w czasie panowania Aleksego Michajłowicza. Sformowane na wzór zachodnioeuropejski pułki tzw. „nowego stroju” potrafiły skutecznie walczyć z wojskami Rzeczpospolitej. Dopiero w 1660 roku szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę polsko‑litewską, która w tym czasie rozbiła armie carskie pod Połonką i Cudnowem. Zwycięstw tych nie udało się wykorzystać, a zmęczona wojną i borykająca się z poważnym kryzysem wewnętrznym Rzeczpospolita zmuszona była, za cenę m.in. sojuszu antytureckiego, oddać Rosji część swojego terytorium. Efektem tej wojny był wzrost znaczenia państwa carów na arenie międzynarodowej i osłabienie pozycji państwa polsko‑litewskiego.
Przyjrzyj przedstawionym po lewej stronie ilustracji żołnierzom rosyjskim. Wymień elementy uzbrojenia i ubioru, które świadczą o tym, że są to żołnierze „nowego stroju”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Koszt wojny był jednak olbrzymi i wywołał poważny kryzys w państwie, zwłaszcza finansowy. Pod koniec lat 50. car nakazał bowiem bić ruble z dużą zawartością miedzi zamiast złota. To doprowadziło w 1662 r. do buntu ludności zwanego buntem miedzianym, a car zmuszony był wycofać z obiegu gorszej jakości monety. Część z reform, zwłaszcza wojskowe, zostały po śmierci cara Aleksego cofnięte i do głosu znów doszła arystokracja. Stało się to za rządów podatnego na wpływy i niedoświadczonego następcy Aleksego, cara Fiodora III (1676 – 1682). Na Kremlu rozgorzały walki różnych stronnictw, poważnie osłabiając państwo wewnętrznie i na arenie międzynarodowej.

Regencja carówny Zofii

Fiodor III nie pozostawił męskiego potomka, więc tron przypadł dwóm jego młodszym braciom, Iwanowi V (1682 – 1696) i Piotrowi I (1682 – 1725). Ponieważ obaj byli małoletni, a Iwan dodatkowo ograniczony umysłowo, regencję w ich imieniu objęła siostra Fiodora III, carówna Zofia. Niepodzielną władzę sprawowała przez 7 lat, uspokajając sytuację w kraju po słabych rządach swojego zmarłego brata. W 1686 r. doprowadziła do zawarcia pokoju z Rzeczpospolitą (tzw. traktat Grzymułtowskiego), który definitywnie kończył wszelkie spory wokół ziem przyłączonych do Rosji na mocy rozejmu andruszowskiego z 1667 roku. Regentka dbała o rozwój handlu, w tym także zagranicznego i rzemiosła. W Rosji rozwijały się manufaktury. W 1689 r. carówna podjęła próbę formalnego przejęcia władzy jako pełnoprawny car, jednak spisek mający doprowadzić do obalenia jej braci został stłumiony, a carównę zesłano do klasztoru. Pełnię władzy przejął wtedy młody, zaledwie 18‑letni car Piotr I, który rządził także w imieniu swojego brata.

RUC9TSnD4RTrz
Portret carów Zofii, mal. nieznany, ok. 1689 r. Portret stworzono, chcąc uzasadnić prawa carówny do tronu rosyjskiego i utrwalić jej obraz jako prawowitego monarchy w społeczeństwie rosyjskim. Jednym z elementów jest zerwanie z tradycyjnym portretem carów, w tym także z wyobrażeniem czapki Monomacha, oraz umieszczenie postaci na tle dwugłowego orła. Na obramowaniu podobizny znajdował się pełny tytuł carski, a poniżej wiersze o zasługach władczyni i informacja o wzmocnieniu przez nią państwa „siedmioma filarami”. To wszystko służyło zburzeniu tradycji zasiadania na tronie jedynie męskich potomków rodu carskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Piotr I – początki władzy

RCEknuPqsJqu01
Portret młodego cara Piotra, mal. nieznany, koniec XVII – początek XVIII w.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Młody car przez pierwsze kilka lat znajdował się pod silnym wpływem partii bojarskiej popierającej rodzinę jego matki z rodu Naryszkinów. Ten okres to czasy, kiedy car zajmował się musztrowaniem swoich dwóch pułków, wzorowanych na wojskach zachodnioeuropejskich, a do polityki się nie wtrącał. Jednocześnie kraj powoli wycofywał się z aktywnej polityki na arenie międzynarodowej i działań wojennych przeciwko Imperium Osmańskiemu w ramach Ligi Świętej. Naryszkinowie i ich stronnicy skupiali się głównie na walkach o pieniądze, majątki, wpływy i urzędy, wpędzając państwo w chaos. Zmiana nadeszła wraz ze śmiercią matki Piotra w 1695 roku. Młody car objął osobiste rządy, a jego pierwszym krokiem było zwiększenie aktywności wojskowej przeciwko Turcji. Kraj i jego władca wkraczali na ścieżkę, która w przyszłości miała zaprowadzić Rosję ku wielkiej przemianie.

Słownik

bojar
bojar

tytuł nadawany przez cara przedstawicielom elity rosyjskiej; był to najwyższy tytuł jaki mogli otrzymać przedstawiciele arystokracji; upoważniał do zasiadania w Dumie Bojarskiej oraz do zajmowania wysokiego miejsca w hierarchii społecznej Rosji; zniesiony przez Piotra I.

Dywan
Dywan

rada doradcza sułtana obradująca pod kierunkiem wielkiego wezyra; nazwa pochodzi od tureckiego słowa diwan, co oznacza kancelarię lub radę przyboczną

Duma Bojarska
Duma Bojarska

organ doradczy wielkich książąt moskiewskich i carów rosyjskich złożony z bojarów i diaków; w czasie rządów słabych carów duma miała silny wpływ na państwo

dworianie
dworianie

słudzy dworu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego; później: średnia szlachta rosyjska

Osmanowie
Osmanowie

dynastia rządząca w Turcji od 1299 do 1922 roku. Nazwa pochodzi od jej założyciela, Osmana. Często nazwą tą określano także państwo tureckie - Imperium Osmańskie oraz lud je zamieszkujący - Turcy osmańscy - w odróżnieniu od Turków Seldżuckich, których państwo istniało w Anatolii od XI do XIV wieku

prikazy
prikazy

urzędy administracji centralnej w państwie rosyjskim o charakterze ministerialnym, kierujące poszczególnymi dziedzinami życia; w czasach Piotra zastąpione kolegiami.

Sobór Ziemski
Sobór Ziemski

zgromadzenie przedstawicieli stanów w Rosji; w jego skład wchodzili bojarzy, szlachta, duchowieństwo, przedstawiciele miast i czasami także wolni chłopi; największe kompetencje Sobory posiadały w czasach kryzysów państwowych takich jak bezkrólewie; w okresie panowania władców rosyjskich zatwierdzały akty prawne o szczególnym znaczeniu; ostatni Sobór zebrał się w 1684 roku w celu zawarcia pokojów Rzeczpospolitą.

spahisi
spahisi

 (tur. sipahi) oddziały nieregularnej jazdy tureckiej z czasów imperium osmańskiego; spahisi byli tureckimi odpowiednikami europejskiego rycerstwa

Wysoka Porta
Wysoka Porta

używana w dyplomacji nazwa Imperium Osmańskiego. Pochodzi od wielkiej bramy w dzielnicy urzędowej w Stambule, prowadzącej do budynku, gdzie mieściła się siedziba wielkiego wezyra.

Słowa kluczowe

Europa w XVI–XVII w., ekspansja turecka, odsiecz wiedeńska, cesarstwo rosyjskie, Rosja, car

Bibliografia

S. J. Stanford, Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 1, Warszawa 2019.

L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 2006.

R. Pipes, Rosja carów, Warszawa 1990.

Polska – Rosja: XIV‑XVIII wiek. Materiały do nauczania historii, pod red. J. Chachaja, L. Gorizontowa, K. Koczegarowa, Lublin 2017.

Wielka historia świata, t. VII: Świat w wieku XVII, wyd. Świat Książki, Kraków 2005.