Kryzys w Turcji w XVII w.

Wraz ze śmiercią sułtana Sulejmana Wspaniałego w 1566 r. Imperium Osmańskie wkroczyło w okres stagnacji. Jego ekspansja wyhamowała, ale potęga tureckich władców, mimo porażki w bitwie pod Lepanto w 1571 r. i nieudanego ataku na Maltę w 1565 r., pozostała niezachwiana i nadal budziła grozę w państwach chrześcijańskich.

Prowadzona do tej pory z wielkimi sukcesami ekspansja przynosiła dochody zarówno skarbowi państwa, jak i żołnierzom. Jednak wraz ze zdobyciem Węgier możliwości dalszego podboju Europy wyczerpały się ze względu na znaczne oddalenie obszaru działań od centrum państwa. Przemarsz wojsk z miejsc stacjonowania na północne pogranicze zajmował kilka miesięcy. Tym samym malał czas, jaki można było poświęcić na prowadzenie działań zbrojnych, które zawieszano na sezon zimowy. Kres ekspansji, a więc i dopływ łupów, w połączeniu z ogólnoeuropejską inflacją oznaczał dla skarbu sułtańskiego wzrost kosztów utrzymania armii (władze opłacały wyżywanie dla wojska stałego i pospolitego ruszenia – spahisówspahisispahisów). Wydatki na wojsko sięgały 70% budżetu, a resztę pochłaniał wielki dwór sułtański, co stało się powodem poważnych braków w skarbie. Próba ratowania finansów poprzez wypłacania żołdu wojsku w monecie o mniejszej zawartości kruszcu spowodowała bunt janczarów (w 1589 r.) i odsunięcie od władzy wielkiego wezyra.

RU5iW9tlTWG0x

Ilustracja przedstawia grupę pięciu mężczyzn w średnim wieku. Mężczyźni mają ostre rysy twarzy, ciemne brody i wąsy. Ubrani są w kolorowe szaty do kolan przepasane szerokim, materiałowym pasem, szerokie spodnie do kostek, buty z zadartymi noskami oraz wysokie białe czapki z ozdobą, w kształcie podłużnej łyżki na czole i opadającym na plecy prostokątnym pasem materiału Mężczyźni uzbrojeni są w długie pistolety i krótkie szable przypięte do pasa.

W podobnych okolicznościach w 1622 i 1648 roku doszło do obalenia samych sułtanów - Osmana II i Ibrahima I. Pewną ulgą dla skarbu było zezwolenie janczarom na uprawianie rzemiosła. Miało to jednak opłakane skutki w postaci spadku dyscypliny w ich szeregach i rzutowało na ich sprawność bojową. Również spahisi, pozbawieni łupów, coraz bardziej uzależnieni byli od dochodów z lenn (timarów), które z czasowych zaczęły stawać się dziedziczne, co osłabiało jakość jazdy tureckiej. Kolejnym etapem było zubożenie spahisów, bowiem timary nie zapewniały odpowiednich odchodów. To zaś prowadziło do buntów i spadku zaufania do sułtana.  Inną przyczyną osłabienia Imperium było sprawowanie władzy przez nieudolnych i słabych sułtanów, którzy ulegali wpływom zwalczających się dworskich koterii. Pałac stambulski stał się siedliskiem intryg, których efektem były częste zmiany na urzędzie wielkiego wezyra, a w konsekwencji brak stabilnej polityki państwa, pustki w skarbie i bunty niezadowolonych wielmożów lub janczarów.

Ekspansja turecka w II połowie XVII wieku i wojny z Rzeczpospolitą

W pierwszej połowie XVII w. Turcja skupiła się na wojnach z Persją oraz tłumieniu rebelii wybuchających od czasu do czasu w Anatolii. Jedyną wojną w Europie, jaką prowadziła, był konflikt z cesarzem Rudolfem II Habsburgiem o Węgry, rozgrywający się w latach 1593‑1606, który jednak ani nie przyniósł korzyści żadnej ze stron, ani nie doprowadził do zmian na mapie. W kolejnych latach Osmanowie ograniczali się do wspierania działań wrogów cesarza, przede wszystkim władcy podległego sobie Siedmiogrodu Gabora Bethlena, który zaangażował się w wojnę trzydziestoletnią po stronie protestantów. W 1619 r. zagroził nawet samemu Wiedniowi. Wsparcie udzielone wtedy Habsburgom przez króla polskiego Zygmunta III ściągnęło na Rzeczpospolitą gniew sułtana. Stosunki polsko‑tureckie były w tym czasie bardzo napięte. Pierwszą tego przyczyną były interwencję polskich magnatów w Mołdawii, będącej lennem tureckim. Stefan Potocki i Samuel Korecki starali się osadzić na tamtejszym tronie przedstawicieli propolsko nastawionych hospodarów z rodziny Mohyłów, z którą sami byli spokrewnieni. Wyprawy podejmowano w 1607, 1612 i 1616, ale wszystkie kończyły się klęskami, powodując jedynie zadrażenienie stosunków polsko‑tureckich. Drugim powodem rzucającym cienie na te stosunki były powtarzające się najazdy Kozaków zaporoskich, poddanych króla polskiego, na tureckie wybrzeża Morza Czarnego. Uderzenie wyprzedzające wykonane w 1620 r. pod Cecorą przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego zakończyło się porażką i zagładą armii koronnej. W 1621 r. Rzeczpospolita musiała zmierzyć się z nadal wzbudzającą postrach w Europie armią turecką. Dowodzone przez samego sułtana Osmana II wojska osmańskie zostały powstrzymane przez hetmana wielkiego litewskiego Karola Chodkiewicza pod Chocimiem. Zawarty wtedy pokój przetrwał kolejnych 50 lat.

Po konflikcie z Polską uwaga Turcji znów skupiła się na Persji - zwycięska dla OsmanówOsmanowieOsmanów wojna zakończył w 1640 roku. Wtedy też sułtan Ibrahim I i jego wezyrowie rozpętali kolejny konflikt w Europie, licząc na to, że nowa wojna szybko zapełni skarbiec łupami. Celem ataku stała się znajdująca się w posiadaniu Wenecji Kreta. Liczono na łatwe zwycięstwo, ale przeliczono się. Wojna trwała aż do 1669 r., kiedy padła ostatnia twierdza wenecka na wyspie. Imperium Osmańskie zarządzane było wtedy twardą ręką przez wezyrów z rodu Köprülü (czyt. Kepriuliu) i przeżywało renesans swojej potęgi. Efektem tego był dalszy podbój na północy i dążenie do poszerzenia ziem kosztem państw europejskich. Ekspansja ta miała przynieść Osmanom powiększenie imperium, zasilenie skarbu łupami wojennymi i podatkami płaconym przez nowych poddanych oraz osłabienie europejskich wrogów, którzy nie ukrywali, że chcieliby wyrzucić Turków z Europy. Pierwszy atak skierowany był na Rzeczpospolitą. W sierpniu 1672 r. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski, a we wrześniu oblegli Lwów. Nieprzygotowana do obrony Rzeczpospolita zmuszona była przyjąć upokarzający traktat podpisany w Buczaczu w dniu 16 lub 18 października. Polska delegacja zgodziła się oddać sułtanowi Podole, Bracławszczyznę i południową cześć województwa kijowskiego oraz płacić mu corocznie haracz (nazwany kurtuazyjnie podarunkami) w wysokości 22 tys. talarów. Ten ostatni warunek oznaczał, że państwo polsko‑litewskie stawało się lennikiem tureckim, na równi z Mołdawią czy Wołoszczyzną. Na to Rzeczpospolita nie chciała się zgodzić. Traktat nie został ratyfikowany przez sejm, który zdecydował też o powołaniu nowej, silnej armii i kontynuowaniu wojny. I choć w następnym roku wojska polsko‑litewskie pod komendą Jana Sobieskiego pokonały pod Chocimiem wojska tureckie, to po kilku latach zmagań, w 1677 r. Rzeczpospolita musiała pogodzić się z utratą na rzecz Imperium Osmańskiego Podola i znacznej części prawobrzeżnej Ukrainy.

R1HkL0nzJmhMe

Ilustracja przedstawia zgromadzone w zwartych szeregach oddziały wojsk, które ustawione są w półokręgu na ogromnym płaskim polu. Pośrodku widać obóz wojskowy, a w oddali mury zamków.

W kolejnych latach Imperium Osmańskie stoczyło jeszcze wojnę z Cesarstwem Rosyjskim, ale Turkom nie udało się opanować Zadnieprza, umocnili się jedynie na prawobrzeżnej Ukrainie. Ponieważ Rosja nie miała sił na długotrwałą wojnę, więc ostatecznie strony zawały w Bachczysaraju (1681 r.) układ pokojowy.

Odsiecz wiedeńska i wojna Ligi Świętej z Turcją

Kolejny celem ataku tureckiego stała się stolica państw habsburskich, czyli Wiedeń. Latem 1683 r. wielka armia turecka, licząca ponad 130 tys. żołnierzy z całego imperium, pod wodzą wezyra Kara Mustafy obległa to miasto. Wieść o tym zmobilizowała część państw chrześcijańskich, które udzieliły wsparcia cesarzowi. We wrześniu z odsieczą przybyła armia koronna z królem Janem III Sobieskim na czele i wspólnie z wojskami cesarskimi oraz posiłkami niemieckimi rozbiła najeźdźców. W następnym roku cesarstwo, Rzeczpospolita, papiestwo i Wenecja utworzyły Ligę Świętą (1684 r.), której celem było wyparcie Turków z Europy. Kilkanaście lat zmagań, w których odznaczyły się przede wszystkim wojska austriackie, zakończył pokój zawarty w 1699 r. w Karłowicach. Imperium Osmańskie straciło na rzecz cesarza Węgry z Siedmiogrodem, ale bez Banatu, a na rzecz Rzeczpospolitej – Podole z Kamieńcem i Ukrainę Prawobrzeżną. Rosja, która dołączyła do Ligi w 1686 r., uzyskała twierdzę Azow u ujścia Donu do Morza Azowskiego, a Wenecja – Dalmację i Peloponez. Traktat ten położył kres ekspansji państwa osmańskiego i otworzył drogę do wyparcia Turków z Europy. W tych działaniach uczestniczyły jednak już tylko Austria i Rosja.

Nowa carska dynastia

R14NwGsJPQEsf1

Ilustracja przedstawia fragment pomnika. Jego główną część stanowi duże jabłko królewskie wokół którego stoją mężczyźni ubrani w stroje z różnych epok. Na pierwszym planie widzimy mężczyznę w zbroi, spod której wystaje kolczuga, na placach ma długi płaszcz, a w ręku trzyma uniesiony miecz. Po jego lewej stronie stoi mężczyzna z okrągłym naczyniem w rękach. Obok niego klęczy mężczyzna w długiej szacie, który w rękach trzyma berło i jabłko królewskie. Po prawej stronie mężczyzny jest anioł z rozpostartymi skrzydłami.

Wybór na tron carski w 1613 roku 16‑letniego Michała Fiodorowicza kończył tragiczny w dziejach Rosji kryzys wewnętrzny, zwany Wielką Smutą. Wraz z nim władzę w państwie objęła nowa dynastia – Romanowów, rodziny spowinowaconej z Rurykowiczami poprzez małżeństwo jednej z przedstawicielek rodu z Iwanem Groźnym. Państwo wyszło z kryzysu poważnie osłabione i ze znacznymi stratami terytorialnymi. Pierwsze lata panowania nowego cara upłynęły na porządkowaniu spraw państwowych, przywracaniu bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku. W tym czasie młody i niedoświadczony władca ściśle współpracował z Dumą BojarskąDuma BojarskaDumą Bojarską i Soborem ZiemskimSobór ZiemskiSoborem Ziemskim. Najwięcej do powiedzenia w państwie miały stronnictwa bojarskie zajadle walczące o wpływ na władcę. Ten okres to również wzrost potęgi arystokracji. Zahamował go dopiero powrót z niewoli polskiej ojca monarchy, późniejszego patriarchy moskiewskiego Filareta. Do swojej śmierci w 1633 r. patriarcha miał wielki wpływ na cara, który oficjalnie mianował go równym sobie. Filaret uporządkował sprawy w państwie i ukrócił władzę bojarówbojarbojarów. Jednak po jego śmierci ci znów zdobyli wpływ na uległego cara. Dalszemu osłabieniu władzy monarszej zapobiegło panowania cara Aleksego Michajłowicza (1645‑1676).

Wzrost potęgi i pierwsze wielkie sukcesy Rosji

R9jRYXuOxbEN01

Ilustracja przedstawia fragment pomnika. Na pierwszym planie widzimy trzech mężczyzn w różnym wieku. Jeden z nich siedzi, a dwaj pozostali stoją. Siedzący mężczyzna ubrany jest w długą szatę, na piersi ma wiszący krzyż, a na głowie czapkę w kształcie toczka. Ma bujne kręcone włosy, krótką brodę i wąsy. Po prawej stronie stoi starszy brodaty mężczyzna w długiej szacie, który w ręku trzyma berło. Po lewej stronie stoi mężczyzna w przedłużanej marynarce, wąskich spodniach i wysokich butach. Ręce ma skrzyżowane na piersi. Mężczyzna ma krótkie, gęste włosy i wąsy.

Nowy władca dzięki wsparciu zaufanego grona bojarów szybko zdołał odbudować pozycję monarchy w państwie. Pomocna mu w tym była nowa kodyfikacja prawa rosyjskiego, tzw. Sobornoje Ułożenie (1649 r.). Wzmocniło ona pozycję monarchy, uznając każdy sprzeciw czy nawet brak należnego szacunku wobec niego za zdradę stanu karaną śmiercią. To samo miało spotkać każdego, kto wiedział o takim występku i nie zawiadomił carskich urzędników.  Od tej pory car wydawał wszystkie prawa, dowodził wojskiem, do jego wyłącznych kompetencji należały sądownictwo, administracja i finanse państwa. Znów na znaczeniu straciła Duma Bojarska, zastąpiona przez ściślejszy krąg doradców cara. Nie zwoływano soborów ziemskich, a Cerkiew została ściśle podporządkowana władcy. Zyskała za to średniozamożna szlachta, dworianiedworianiedworianie, która była podporą rządów carskich. To monarsze zawdzięczała ona szansę kariery i wzbogacenia się, popierała więc jego politykę. Władca opierał się na niej, odsuwając w cień zbyt niezależnych i skorych do buntów bojarów oraz wyższą hierarchię duchowną. Car powiększył i zreformował armię, która oparta była teraz na poborze rekruta. Zorganizowano pułki piechoty, rajtarii i dragonii uzbrojone i ćwiczone na wzór zachodnioeuropejskich wojsk oraz dowodzone przez oficerów sprowadzonych z Europy Zachodniej.

RH23avlakCi4s

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma ciemne, krótkie włosy, gęste wąsy i brodę. Ubrany jest w długą, srebrno-złotą szatę, zdobioną drogimi kamieniami. Na piersi ma zawieszony duży, złoty krzyż. Na głowie ma wysoką, stożkowatą czapkę ozdobioną drogimi kamieniami i obszytą futrem, na czubku której jest krzyż. Mężczyzna w rękach dzierży berło i jabłko królewskie.

Usprawnił też administrację centralną - tzw. prikazyprikazyprikazy. Za rządów Aleksa Michajłowicza zyskały one na znaczeniu, przejmując kompetencje Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego i stały się gwarantem dość sprawnego zarządzania państwem. W administracji pracowali dworianie, odsuwając w cień zbyt niezależnych i samodzielnych bojarów.

Rz7kIZNBIHZz8

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę na koniu. Mężczyzna ma dłuższe włosy i krótkie wąsy. Ubrany jest w zbroję, przez ramię ma przerzuconą powiewającą na wietrze szarfę, a pod szyją biały kołnierz. W ręku trzyma zwinięty rulon.

RjYPjMUD8D2wP

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma okrągłą twarz, duży nos i wydatne usta. Na głowie ma długą perukę z lokami. Ubrany jest we frak i kamizelkę, a pod szyją ma udrapowaną chustę - żabot.

Dzięki reformom wojskowym udało się Rosji wyjść zwycięsko z konfliktu z Rzeczpospolitą o Ukrainę i powiększyć terytorium o ziemie smoleńską, czernichowską i Zadnieprze z Kijowem. 

R11QXOPEle2kC

Ilustracja przestawia scenę bitwy. Na obrazie widzimy piechotę i jazdę konną. Na pierwszym planie jest mężczyzna na białym koniu. Ubrany jest w długą szatę i długą kamizelkę, spodnie wpuszczone są w buty z cholewami. Na głowie ma czapkę z wetkniętym piórkiem. Za nim powiewają proporce. Na ziemi leżą martwi żołnierze. Po prawej stronie obrazu stoi mężczyzna w hełmie z uniesioną tarczą i szablą , a za nim grupa mężczyzn z łukami i wetkniętymi w ziemię włóczniami.

Koszt wojny był jednak olbrzymi i wywołał poważny kryzys w państwie, zwłaszcza finansowy. Pod koniec lat 50. car nakazał bowiem bić ruble z dużą zawartością miedzi zamiast złota. To doprowadziło w 1662 r. do buntu ludności zwanego buntem miedzianym, a car zmuszony był wycofać z obiegu gorszej jakości monety. Część z reform, zwłaszcza wojskowe, zostały po śmierci cara Aleksego cofnięte i do głosu znów doszła arystokracja. Stało się to za rządów podatnego na wpływy i niedoświadczonego następcy Aleksego, cara Fiodora III (1676 – 1682). Na Kremlu rozgorzały walki różnych stronnictw, poważnie osłabiając państwo wewnętrznie i na arenie międzynarodowej.

R1Up1mpWQg5yD

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma ciemne, krótkie włosy, gęste wąsy i brodę. Ubrany jest w długą, srebrno-złotą szatę, zdobioną drogimi kamieniami. Na piersi ma zawieszony duży, złoty krzyż. Na głowie ma wysoką, stożkowatą czapkę ozdobioną drogimi kamieniami i obszytą futrem, na czubku której jest krzyż. Mężczyzna w rękach dzierży berło i jabłko królewskie.

R1eUQUDoP7kqE

Ilustracja przedstawia popiersie młodego mężczyzny o wyrazistych rysach twarzy. Ubrany jest w długą, strojną szatę. Na szyi ma duży zdobiony krzyż, a na głowie wysadzaną klejnotami czapkę, obszytą czarnym futrem. W lewej dłoni trzyma niebieskie jabłko królewskie, a w prawej berło.

R1Sy4GJEtEuk1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę. Ubrany jest w długą szatę, na piersi ma zawieszony duży krzyż, a na głowie koronę obszytą futrem z krzyżem n czubku. Mężczyzna trzyma w rękach berło i jabłko królewskie. Nad jego głowa, na białym płótnie jest twarz Chrystusa.

Regencja carówny Zofii

Fiodor III nie pozostawił męskiego potomka, więc tron przypadł dwóm jego młodszym braciom, Iwanowi V (1682 – 1696) i Piotrowi I (1682 – 1725). Ponieważ obaj byli małoletni, a Iwan dodatkowo ograniczony umysłowo, regencję w ich imieniu objęła siostra Fiodora III, carówna Zofia. Niepodzielną władzę sprawowała przez 7 lat, uspokajając sytuację w kraju po słabych rządach swojego zmarłego brata. W 1686 r. doprowadziła do zawarcia pokoju z Rzeczpospolitą (tzw. traktat Grzymułtowskiego), który definitywnie kończył wszelkie spory wokół ziem przyłączonych do Rosji na mocy rozejmu andruszowskiego z 1667 roku. Regentka dbała o rozwój handlu, w tym także zagranicznego i rzemiosła. W Rosji rozwijały się manufaktury. W 1689 r. carówna podjęła próbę formalnego przejęcia władzy jako pełnoprawny car, jednak spisek mający doprowadzić do obalenia jej braci został stłumiony, a carównę zesłano do klasztoru. Pełnię władzy przejął wtedy młody, zaledwie 18‑letni car Piotr I, który rządził także w imieniu swojego brata.

RUC9TSnD4RTrz

Ilustracja przedstawia portret kobiety w średnim wieku o groźnym spojrzeniu. Kobieta ubrana jest w zdobioną szatę i płaszcz. Wokół szyi ma zdobiony klejnotami kołnierz. Na głowie ma koronę, a w rękach trzyma berło i jabłko królewskie. Postać kobiety jest w owalnej ramie umieszczonej na piersi dwugłowego orła. Na jego głowach są korony, na skrzydłach miniaturki postaci, a w szponach miecz i pióro.

Piotr I – początki władzy

RCEknuPqsJqu01

Ilustracja przedstawia portret małego chłopca o krótkich, ciemnych włosach, dużych oczach i ciemnych, wyrazistych brwiach. Chłopiec ubrany jest w ciemną szatę, a na ramiona ma narzucony czerwony, aksamitny płaszcz obszyty czarnym futrem i spięty na piersi ozdobną broszą.

Młody car przez pierwsze kilka lat znajdował się pod silnym wpływem partii bojarskiej popierającej rodzinę jego matki z rodu Naryszkinów. Ten okres to czasy, kiedy car zajmował się musztrowaniem swoich dwóch pułków, wzorowanych na wojskach zachodnioeuropejskich, a do polityki się nie wtrącał. Jednocześnie kraj powoli wycofywał się z aktywnej polityki na arenie międzynarodowej i działań wojennych przeciwko Imperium Osmańskiemu w ramach Ligi Świętej. Naryszkinowie i ich stronnicy skupiali się głównie na walkach o pieniądze, majątki, wpływy i urzędy, wpędzając państwo w chaos. Zmiana nadeszła wraz ze śmiercią matki Piotra w 1695 roku. Młody car objął osobiste rządy, a jego pierwszym krokiem było zwiększenie aktywności wojskowej przeciwko Turcji. Kraj i jego władca wkraczali na ścieżkę, która w przyszłości miała zaprowadzić Rosję ku wielkiej przemianie.

Słownik

Słowa kluczowe

Europa w XVI–XVII w., ekspansja turecka, odsiecz wiedeńska, cesarstwo rosyjskie, Rosja, car

Bibliografia

S. J. Stanford, Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 1, Warszawa 2019.

L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 2006.

R. Pipes, Rosja carów, Warszawa 1990.

Polska – Rosja: XIV‑XVIII wiek. Materiały do nauczania historii, pod red. J. Chachaja, L. Gorizontowa, K. Koczegarowa, Lublin 2017.

Wielka historia świata, t. VII: Świat w wieku XVII, wyd. Świat Książki, Kraków 2005.