Przeczytaj
Księstwo Warszawskie – małe państwo wielkich nadziei
Jesienią 1806 r. panująca w Prusach monarchia Hohenzollernów poniosła klęskę w podwójnej bitwie pod Jeną i Auerstedt (niedaleko Lipska), na terenie jednego z księstw niemieckich. Cesarz Francuzów wkroczył do Berlina. Konflikt z Prusami przerodził się w wojnę z IV koalicją, do której przystąpili także Anglicy i Rosjanie. Siły prusko‑rosyjskie zostały jednak rozbite podczas zimowej kampanii w Prusach Wschodnich.
Chcąc jeszcze bardziej osłabić Prusy, Napoleon postanowił podjąć sprawę polską. W tym celu zwrócił się z prośbą o pomoc do przebywającego we Francji Tadeusza Kościuszki, ale przywódca insurekcji 1794 r., mając w pamięci los legionistów na San Domingo, postawił warunki nie do przyjęcia. Nie ufał Bonapartemu, widząc w nim dyktatora występującego przeciw ideałom republikańskim i wykorzystującego Polaków dla własnych celów. Podkreślał, że może stanąć na czele rodaków jedynie wówczas, gdy Napoleon zapewni, że prowadzi wojnę w celu odbudowy Polski w jego dawnych granicach, a ustrój niepodległego państwa polskiego będzie się opierał na demokratycznej konstytucji. W tej sytuacji cesarz skorzystał z pomocy twórców Legionów, gen. Jana Henryka Dąbrowskiego oraz Józefa Wybickiego, którzy 3 listopada 1806 r. wydali odezwę wzywającą Polaków do powstania przeciw Prusakom. Zlikwidowanie przez poznaniaków administracji i policji zaborczej okazało się jednak niepotrzebne, gdyż rozbite wojska pruskie uciekły do Prus Wschodnich. W skalę klęski nie mógł uwierzyć pruski komendant Poznania – opuścił on miasto dopiero po powrocie z Berlina specjalnego kuriera, który potwierdził wiadomość o zajęciu stolicy przez Francuzów.
Wskaż elementy sugerujące władzę monarszą księcia.
Tymczasem Napoleon po zajęciu Poznania i Warszawy, do której wjechał incognito pod osłoną nocy, unikał wszelkich obietnic wobec Polaków. Dopiero perspektywa zimowej kampanii w Prusach Wschodnich i trudności zaopatrzeniowe armii francuskiej zmusiły go do złożenia wyczekiwanej deklaracji. Na początku 1807 r. cesarz wydał dekret, uznający zaimprowizowane władze polskie na czele z Komisją RządzącąKomisją Rządzącą. Przewodził jej sędziwy marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, któremu towarzyszyli m.in. książę Józef Poniatowski oraz Stanisław Kostka Potocki, brat Ignacego i poseł na Sejm Wielki. Stan tymczasowości utrzymywał się przez następne pół roku, choć w międzyczasie stworzono administrację oraz armię polską, liczącą 40 tys. żołnierzy, która u boku Francuzów wzięła udział w walkach na Pomorzu.
Dopiero w lipcu 1807 r., na mocy pokoju w Tylży zawartego przez Napoleona z cesarzem rosyjskim Aleksandrem I i królem Prus Fryderykiem Wilhelmem III, powstało Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie zajęte przez Prusy w II i III rozbiorze, z wyjątkiem ustanowionego wolnym miastem Gdańska oraz Białostocczyzny, którą oddano Rosji na znak przyjaźni. W sumie terytorium nowego państwa obejmowało 104 tys. kmIndeks górny 22, zamieszkane było przez 2,6 mln ludności. Polaków rozczarowały nie tylko jego niewielkie rozmiary, lecz także nazwa, w której nie znalazło się słowo „Polska”, gdyż Napoleonowi zależało na dobrych stosunkach ze wschodnim imperatorem i jego udziale w blokadzie kontynentalnej Anglii.
W dniu 22 lipca 1807 r. Napoleon – jak mówiono z francuska – oktrojowałoktrojował, czyli nadał, Księstwu konstytucję, wzorowaną na ustawach zasadniczych innych państw zależnych od Francji. Uroczystość odbyła się w Dreźnie, jako że tron warszawski przypadł królowi Saksonii Fryderykowi Augustowi Wettinowi, wnukowi Augusta III, wyznaczonemu na polskiego władcę jeszcze przez Sejm Czteroletni. Konstytucja wprowadzała trójpodział władzy, przewagę rezerwując dla władzy wykonawczejwładzy wykonawczej, ściśle zaś dla samego księcia, który mianował członków Rady Stanu, senatorów i ministrów. Wśród tych ostatnich nie było ministra spraw zagranicznych, gdyż jego zadania teoretycznie spełniał szef dyplomacji saskiej, w praktyce zaś polityka zagraniczna Księstwa podporządkowana była Francji.
Wyjaśnij, jak oktrojowanie konstytucji miało się do dawnych tradycji politycznych Rzeczypospolitej.
Konstytucja oktrojowana
Władzę ustawodawcząWładzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy sejm, który miał być zwoływany co dwa lata i zabierać głos jedynie w ściśle określonych sprawach, dotyczących prawa cywilnego i karnego oraz podatków i waluty. W skład izby poselskiej wchodzili: posłowie ziemscy, wybierani na dziewięcioletnią kadencję na sejmikach przez szlachtę posiadającą majątki; reprezentanci mieszczaństwa, desygnowani przez zgromadzenia gminne, w których prawo głosu przysługiwało duchownym, wojskowym, rzemieślnikom i przedstawicielom wolnych zawodów, a także wszystkim legitymującym się określonym majątkiem.
Większość zagadnień regulowały jednak dekrety książęce. Do władcy należała też inicjatywa ustawodawcza, a w jego imieniu projekty uchwał opracowywała Rada Stanu, nadzorująca również sądownictwo. Opracowywane akty konsultowano z komisjami sejmowymi, a izba poselska podczas obrad plenarnych miała je jedynie uchwalać; posłowie, którzy nie należeli do odpowiedniej komisji, mieli wręcz zakaz udziału w dyskusji nad ustawą. Wszystko to było z jednej strony efektem przeniesienia na polski grunt rozwiązań francuskich, z drugiej zaś – niewypowiedzianym otwarcie świadectwem negatywnej oceny dominującego w dawnej Rzeczypospolitej modelu sejmowania.
Konstytucja nie tylko po raz pierwszy w dziejach Polski przyznawała mieszczanom przedstawicielstwo w parlamencie, lecz także znosiła różnice stanowe i zapowiadała wprowadzenie prawa cywilnego na wzór Kodeksu Napoleona, co wymagało całkowitej przebudowy sądownictwa. Sądy stanowe zastąpiono powszechnymi: sądami pokoju dla rozstrzygania spraw drobniejszych oraz trybunałami i sądem apelacyjnym. Konstytucja wprowadzała również nowy podział administracyjny na departamenty i powiaty, na czele których stali mianowani przez księcia prefekci. System administracyjny cechował zatem centralizm na wzór najnowocześniejszych w owym czasie państw Europy. Nowym instytucjom należało zapewnić kompetentne kadry, co nie było łatwe z uwagi na brak tradycji urzędniczych w Polsce. Aby je wykształcić powołano więc w Warszawie Szkołę Prawa i Szkołę Nauk Administracyjnych.
Na mocy konstytucji i nieco późniejszego dekretu monarchy wprowadzono zasadnicze zmiany w położeniu chłopów, znosząc poddaństwo i nadając im wolność osobistą oraz gwarantując ochronę prawną. Włościanie mogli wprawdzie opuszczać majątki ziemian, ale wszelkie ruchomości – narzędzia i plony – pozostawały jednak własnością pana, który w zamian za użytkowanie ziemi mógł od chłopów nadal żądać odrabiania pańszczyzny (tym samym świadczenie to zostało utrzymane). Groźne dla chłopów okazało się również postanowienie, że panowie mogą im z rocznym wyprzedzeniem wypowiadać użytkowanie ziemi, gdyż w późniejszym okresie zjawisko to przybrało wielkie rozmiary.
Państwo i Kościół w Księstwie Warszawskim
Konstytucja Księstwa Warszawskiego stanowiła, że katolicyzm jest religią państwową, choć innowiercom gwarantowała swobodę kultu. Podobnie jak we Francji biskupów wyznaczał władca, przy czym państwo starało się nie podsycać gorliwości religijnej, którą uznawano za przejaw ciemnoty. W 1808 r. pod zarzutem współpracy z Austrią z Księstwa wygnano redemptorystów, którzy na czele z pochodzącym z Moraw Klemensem Hofbauerem przybyli do Warszawy 21 lat wcześniej i zdobyli wielką popularność, a do ich kościoła pw. św. Benona na Nowym Mieście ściągały tłumy wiernych.
Kością niezgody pomiędzy nowym państwem a Kościołem stał się wprowadzony z początkiem 1808 r. Kodeks Napoleona, zwłaszcza zaś poddanie świeckiemu prawu instytucji małżeństwa. Duchownych obarczono zadaniami urzędników stanu cywilnego, tym samym zmuszając ich do prowadzenia nie tylko rejestracji urodzin, zgonów i małżeństw, lecz także rozwodów. Już samo wprowadzenie rozwodów w nowym prawie cywilnym spowodowało nawet plotki o zniesieniu małżeństw. Oczywiście do tego nie doszło, wręcz przeciwnie – Napoleon zadbał o prawne wzmocnienie władzy męża nad żoną i dziećmi. Rozwody natomiast pozostały rzadkością: do 1812 r. zanotowano ich siedem. Nie były one zresztą w Polsce nowością, bo już w czasach saskich Stolica Apostolska dwukrotnie napominała biskupów z powodu zbyt częstego i łatwego stwierdzania nieważności ślubów przez sądy kościelne. Wraz z upadkiem systemu napoleońskiego i zajęciem Księstwa przez Rosjan prawo małżeńskie wróciło pod jurysdykcję sądów kościelnych.
Słownik
(fr. Commission de gouvernement), tymczasowa władza nacz. powołana 14 I 1807 przez Napoleona I dla ziem pol. byłego I i II zaboru pruskiego;
nadać lub narzucić jakieś prawa aktem władz zwierzchnich z pominięciem organu przedstawicielskiego
władza kierowania krajem na podstawie obowiązującego prawa; też: rząd, który ma taką władzę
władza uchwalania praw i przepisów obowiązujących w danym państwie; też: parlament, który ma taką władzę
Słowa kluczowe
Księstwo Warszawskie, konstytucja oktrojowana, koalicja antyfrancuska, epoka napoleońska
Bibliografia
B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1991.
S. Askenazy, Napoleon a Polska, Warszawa 1994.
Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795‑1864, opracowali S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Warszawa 1956.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.