Armia u progu pryncypatu

Podstawy funkcjonowania armii rzymskiej, które stworzył August, pozostały niezmienione przez cały okres pryncypatu. Była to armia zawodowa: dla ludzi, którzy w niej służyli, stała się sposobem na życie. Służba trwała 20 lat, w tym czasie legionista nie mógł się ożenić, ale przez cały jej okres dostawał żołd, a po jej zakończeniu odprawę w wysokości, która pozwalała mu zostać średniozamożnym obywatelem ziemskim (w niektórych regionach imperium – zamożnym). W tym celu został założony specjalny skarbiec.

Do armii rekrutowano wyłącznie ochotników, zwykle spośród najbiedniejszych obywateli rzymskich. Uzbrojenie uległo nieznacznym zmianom: kolczuga na zachodzie została wyparta przez zapewniający większą swobodę ruchów pancerz o nazwie lorica segmentata, wykonany z metalowych płytek mocowanych na skórzanym spodzie lub wiązanych ze sobą rzemieniami.; gladiusgladiusgladius i pilumpilumpilum pozostały w użyciu. Legiony miały numery, przydomki i symbole, np. Legio VI Victrix to Legion Szósty Zwyciężający, którego symbolem był byk. Największym skarbem każdego legionu był orzeł legionowy wykonany ze złota albo złocony. Wyznaczony żołnierz niósł go w taki sposób, aby był widoczny dla większości żołnierzy; utrata orła legionowego była uważana za największą hańbę. Poza legionami, w których służyli obywatele, armię rzymską współtworzyły auxiliaauxiliaauxilia. Ochronę cesarza stanowili pretorianiepretorianiepretorianie. Za czasów Augusta w armii służyło ok. 150 tys. ludzi (25 legionów), stanowiących 3–4 proc. obywateli, i drugie tyle wojsk pomocniczych. Następcy Augusta nie zmniejszali tej liczby.

Rb76zKFccCrDs

Na zdjęciu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca walczących rzymskich żołnierzy. Ustawieni są oni w formacji żółwia, osłonięci dużymi tarczami. Atakują oni pozycje wroga. Na ziemi leżą liczne ciała.

R10i652XzM0Pd

Na zdjęciu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca atak wojowników uzbrojonych w łuki na mury miasta. Broniący się żołnierze stojący na murach mają tarcze i rzucają w atakujących kamieniami i odpychają włóczniami.

R6pviHrv3rOSF

Lekko zniszczony fragment płaskorzeźby przedstawia mordowanie jeńców przez rzymskich żołnierzy. Ich głowy są nabijane na włócznie. Scena rozgrywa się przed murami miasta.

RPDzMhieDugcX

Fragment płaskorzeźby przedstawia rzymskiego cesarza siedzącego na tronie. Jest on otoczony przez swoją świtę, licznych służących i żołnierzy. Przed nim klęczą dwaj starsi mężczyźni, obok których na ziemi leżą tarcze.

RNCDxClW7CHPj

Fragment płaskorzeźby przedstawia starszego mężczyznę, który gwałtownie wstaje spod drzewa. W jego stronę nadciąga jeździec na koniu który wyciąga do niego rękę. Na ziemi pod drzewem leży tarcza.

Rzymski limes

Legiony zostały umieszczone przy granicy (łac. limes). Rzymianie budowali wzdłuż niej pasy umocnień składających się z warownych obozów, fortów (castella) i wież strażniczych, połączonych wałem ziemnym z palisadą albo murem kamiennym. Granice Imperium Romanum liczyły 16 tys. km długości; ok. 10 proc. z nich zabezpieczał limes w postaci zwartych murów lub wałów, a 20 proc. chroniły pojedyncze forty i wieże strażnicze. Były to imponujące budowle. Historycy nie wahają się porównywać systemu rzymskich umocnień obronnych z Wielkim Murem Chińskim (5 tys. km długości) i konstrukcjami, które budowali Inkowie w XV w. (3,5 tys. km). Dziś najbardziej znanym (z racji dobrego stanu zachowania) rzymskim umocnieniem granicznym jest wał cesarza Hadriana wybudowany w Brytanii mniej więcej w latach 122–128. Pewien urzędnik z Kapadocji za czasów Hadriana (bardziej znany jako historyk i autor opisu wyprawy Aleksandra Wielkiego) tak określał rzymskie umocnienia:

RRU9EovPyKt5x

Na zdjęciu znajduje się fragment zrekonstruowanych kamiennych fortyfikacji. Dwie masywne zadaszone wieże bronią głównej bramy. Z lewej wierzy wychodzi krótki fragment muru. Z wewnętrznej strony muru zbudowana jest drewniana konstrukcja umożliwiająca jego obronę.

RNiGg7QhePmmM

Na zdjęciu znajdują się mury i główna ufortyfikowana brama Saalburga. Przed bramą stoi pomnik. Przed murami rośnie trawa oddzielona niska balustradą od głównej drogi. Wzdłuż drogi rosną drzewa.

R1OX5z5enV26H

Na zdjęciu znajdują się ruiny budynku i długiego muru, który ciągnie się po horyzont po zielonych wzgórzach. W oddali widoczne jest niewielkie jezioro.

Spowolnienie ekspansji

Dlaczego Rzymianie zaczęli budować umocnienia graniczne, zamiast kontynuować politykę nieustających podbojów, którą od wieków prowadzili, i rozszerzać granice imperium? Niektórzy historycy sądzą, że Rzym w okresie cesarstwa osiągnął naturalne granice swojej ekspansji. Inni twierdzą, że więcej nie był w stanie utrzymać. Jeszcze inni zwracają uwagę na małą atrakcyjność obszarów na północy i wschodzie Europy dla ludu ukształtowanego w basenie Morza Śródziemnego.

Rzym w okresie pryncypatu nie zaprzestał całkowicie podbojów; zdobył – jak zobaczymy niebawem – m.in. Brytanię, Dację i część Mezopotamii, jednak w porównaniu z drapieżną ekspansją prowadzoną w czasach republiki podboje okresu pryncypatu wypadają blado. W przypadku Germanii powód odstąpienia od ekspansji jest całkiem jasny: bitwa w Lesie Teutoburskim (9 r. n.e.). To pod wrażeniem tej klęski August zdecydował o zaprzestaniu podboju terenów dzisiejszych Niemiec, a następcy zastosowali się do jego życzenia, aby granicę Rzymu oprzeć na Renie. Wydaje się, że właśnie w tym rzecz: o podjęciu ekspansji lub jej ograniczeniu decydowali cesarze, a nie – jak za republiki – żądni sukcesów, zmieniający się co rok konsulowie. To od wyłącznej decyzji cesarza zależało, czy rozpocznie wojnę ofensywną, czy też skupi się na utrzymywaniu pokoju na granicach.

Choć następcy Oktawiana Augusta nie decydowali się na agresywne prowadzenie wojen i podbijanie nowych ziem, to w I w. n.e. do rzymskiego imperium włączono m.in. Brytanię oraz Agri Decumates, czyli  terytorium położone między Górnym Renem a Dunajem (należące do Rzymu w latach 85‑263). Sytuacja zmieniła się dopiero na początku II w. n.e., za czasów cesarza Trajana. Podbił on leżącą na północ od Dunaju Dację, walczył z Partami. Rzymskimi prowincjami stały się też Arabia, Armenia, Asyria i Mezopotamia (ta ostatnia utworzona ostatecznie po zwycięskiej wyprawie Septymiusza Sewera). Także panowanie Marka Aureliusza wypełnione było wojnami, przede wszystkim z Partami, jak i plemionami Markomanów i Kwadów, które zamieszkiwały północny brzeg Dunaju. Ostatecznie jednak w historii pryncypatu więcej było pokojowo nastawionych cesarzy niż rozmiłowanych w wojnie „Trajanów”.

R16tl5JUsC9lQ

Na zdjęciu znajduje się kamienna kolumna Marka Aureliusza. Są na niej wyryte liczne historie z dziejów Rzymu. Na jej szczycie umieszczony jest pomnik postaci. Kolumna znajduje się na placu i jest otoczona metalowym płotem. Wokół placu widoczne są budynki.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytny Rzym, limes, Trajan, pryncypat, Marek Aureliusz, Brytania, Decebal, Bar‑Kochba, starożytność, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

M. Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016.

K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego, tłum. A. Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016.

A. Goldsworthy, Pax Romana. Wojna, pokój i podboje w świecie rzymskim, tłum. N. Radomski, Poznań 2017.

M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2011.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

C. Wells, Cesarstwo rzymskie, tłum. T. Duliński, Warszawa 2005.

A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.

A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004.