Przeczytaj
Szkoły średnie
Wyjaśnij, dlaczego Jan Matejko, mistrz malarstwa historycznego, zdecydował się ukazać tę właśnie scenę.
Nowością w systemie edukacyjnym Rzeczypospolitej były przyniesione z Zachodu już na początku XVI w. gimnazja. Do najsławniejszych szkół wzorowanych na humanistycznych kolegiach należała tzw. Akademia Lubrańskiego, założona w 1519 r. w Poznaniu przez miejscowego biskupa, oraz gimnazja w Elblągu, Chełmnie, Gdańsku i Toruniu. Młodzież innowierczą przyciągały powstające od połowy stulecia gimnazja dysydenckie: ariańskie w Rakowie i Pińczowie, prowadzone przez braci czeskich w Lesznie oraz kalwińskie w Krakowie i Łańcucie. Wkrótce jednak ich znaczenie przyćmiły kolegia jezuickie. Jezuici, zakon założony przez Ignacego Loyolę w 1534 r., miał na celu umocnienie pozycji Kościoła katolickiego i przeciwdziałanie reformacji, m.in. na polu szkolnictwa. Jezuickie szkoły miały wychowywać moralnie i religijnie. Sprowadzony do Rzeczypospolitej w 1564 r. zakon ćwierć wieku później prowadził kilkanaście szkół, a w połowie następnego stulecia już 50. Program kształcenia stawiający na edukację klasyczną i objęcie całego kraju siecią kolegiów zdecydował o sukcesie działalności edukacyjnej jezuitów, którym kroku nie byli w stanie dotrzymać pijarzypijarzy, od 1642 r. zakładający własne gimnazja na terenie państwa polsko‑litewskiego.
W czasach nowożytnych za zwieńczenie edukacji młodego szlachcica, pobieranej w krajowych szkołach rycerskich, których zresztą w Rzeczypospolitej do połowy XVIII w. nie było, uznawano odbycie wielkiej podróży. Trwała ona dwa, trzy lata, a jej celem była nauka języków oraz poznanie realiów polityczno‑społecznych innych krajów. W XVI w. synowie magnatów i bogatej szlachty z Korony i Litwy wyprawiali się przede wszystkim do Italii, gdzie podejmowali studia uniwersyteckie (najczęściej w Bolonii i Padwie). W XVII w. Włochy raczej już tylko zwiedzano, wśród celów podróży edukacyjnych pierwsze miejsca zajęły Francja oraz uczelnie w Niderlandach, na czele z popularnym wśród katolików uniwersytetem w Lowanium (Leuven) w południowej, hiszpańskiej części kraju. Więcej czasu niż na studia zaczęto też wówczas poświęcać na zwiedzanie wielkich miast oraz składanie wizyt na dworach książęcych i królewskich, podczas gdy lekcje – także tańca, fechtunku i sztuki wojennej – pobierano zwykle u prywatnych nauczycieli.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D12vUZtON
Film opowiadający o nauce i oświacie w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej.
Uczelnie wyższe
W drugiej ćwierci XVI w. uniwersytet krakowski pogrążył się w kryzysie: spadał poziom nauczania oraz liczba studentów, szczególnie dobrze urodzonych. UczelniaUczelnia obroniła się przed zakusami jezuitów, którzy usiłowali przejąć nad nią kontrolę, a nawet starała się konkurować z zakonem, tworząc własną sieć szkół średnich, tzw. kolonii akademickich. Monopol krakowskiej wszechnicy w zakresie szkolnictwa wyższego należał już jednak do przeszłości. W 1544 r. powstał uniwersytet w Królewcu, który przyciągał młodzież luterańską z północnej części Korony, w 1579 r. Stefan Batory nadał status uniwersytetu kolegium jezuickiemu w Wilnie (pierwszym rektorem był wybitny kaznodziejakaznodzieja Piotr Skarga), wreszcie w 1594 r. kanclerz Jan Zamojski utworzył Akademię w Zamościu, także mającą status uczelni wyższej. Konkurencję dla krakowskiej Alma Mater stanowiły również uczelnie zagraniczne − w XVI w. włoskie, a w XVII w. niderlandzkie – które przyciągały podróżujących za granicę młodych magnatów.
Słownik
duchowny wygłaszający kazania
członkowie zakonu katolickiego, powstałego w Rzymie w XVI w. przez św. Józefa Kalasantego; głównym zadaniem zakonu było organizowanie szkół
stan społeczny obdarzony dziedzicznym prawem własności ziemi i przywilejami nadawanymi przez władców
szkoła prowadząca studia wyższe, kształcące wysoko wykwalifikowanych pracowników oraz pracowników naukowych; budynek, w którym mieści się szkoła wyższa
Słowa kluczowe
Szkoły parafialne, Akademia Lubrańskiego, kolegia jezuickie, gimnazja, Rzeczpospolita Obojga Narodów, społeczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów, kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Bibliografia
Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, K. Puchowski (red.), Warszawa 2017.
C. Hernas, Barok, Warszawa 2008.
Historia literatury polskiej w zarysie, red. A. Stępień, M. Wilkoń, Warszawa 1978.
Z. Libera, J. Pietrusiewiczowa, J. Rytel, Literatura polska. Od średniowiecza do oświecenia, Warszawa 1989.