Rozrastająca się od schyłku średniowiecza sieć szkół parafialnych, w których uczono czytania, pisania, podstaw rachunków oraz katechizmu (w miastach także podstaw retoryki i logiki), w XVI w. objęła 90% parafii. Na ziemiach południowo‑wschodnich Korony oraz w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie parafie były mniej liczne i obejmowały większe terytoria, dostęp do szkół był znacznie trudniejszy. Szacuje się, że nauczaniem objęto ok. 5% dzieci, przy czym byli to wyłącznie chłopcy. Zdarzało się, że obok dzieci chłopskich i mieszczańskich w ławkach zasiadali też młodzi szlachcice, choć szlachta preferowała kształcenie domowe i posyłała synów dopiero do gimnazjów. Spadek liczby szkół parafialnych nastąpił w wyniku zniszczeń wojennych z połowy XVII w. i zubożenia szlachty, co zmniejszyło krąg ofiarodawców gotowych wspierać oświatę. Po okresie kryzysu ponowny wzrost liczby szkół nastąpił od drugiej ćwierci XVIII wieku.