Utwór Zbigniewa Herberta Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy pochodzi z jednego z najpopularniejszych tomików jego poezji –Pan Cogito. Sam tytuł zbioru, nawiązujący do znanej sentencji Kartezjusza: Myślę, więc jestem (Cogito ergo sum), zdradza charakter tej poezji. Jest to cykl filozoficznych rozważań tytułowego bohatera. Składają się nań refleksje nad samym sobą, śmiercią i cierpieniem, powołaniem i przeznaczeniem. Każdy z wierszy odwołuje się do tradycji literackiej, religijnej i historycznej.

Forma i tematyka utworu

Wiersz, jak sugeruje już tytuł, ma formę krótkiego opowiadania. Opisuje spotkanie z samym Bogiem człowieka poszukującego odpowiedzi na fundamentalne pytania. O spotkaniu tym opowiada Pan Cogito, który swoją relację wpisuje w kompozycyjną ramę: dwie pierwsze strofy wprowadzają odbiorcę w sytuację, cztery ostatnie zamykają niezwykłą opowieść. Wewnątrz ramy odbywa się intrygujący dialog między człowiekiem a Bogiem. Mimo że właściwym bohaterem opowieści jest filozof Spinoza, w rozmowie mówi głównie Bóg, który na ogół wydaje się milczący i nieodgadniony. Dla przykładu - Konrad, bohater Mickiewiczowskich Dziadów, próbując mierzyć się z Bogiem, nie otrzymał żadnej odpowiedzi:

W wierszu Herberta filozof, który zapragnął dosięgnąć Boga, zostaje wysłuchany. Stwórca objawia mu się i prowadzi z nim długą rozmowę. Co więcej, w stosunku do oszczędnych i precyzyjnie skonstruowanych pytań Spinozy Bóg wydaje się wręcz gadatliwy.

R1Q1qaOBJkSWC

Zdjęcie przedstawia plac, na na nim stojący pomnik mężczyzny w sięgającej stóp pelerynie. Mężczyzna jest młody, ma włosy sięgające ramion. W tle rzeka i niewielki most. Na drugim brzegu liczne budynki mieszkalne.

Spinoza – wizerunek filozofa

R1Is0hCHAhL1K1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, mocno zaznaczone brwi i duże, ciemne oczy. Jego nos jest wąski i długi. Jego włosy są ciemne i długie, kręcące się od wysokości uszu. Mężczyzna ubrany jest w ciemny strój z dużym, białym kołnierzem.

W wierszu postać Spinozy przedstawiona została życzliwie (choć słowa: lubię twoją geometryczną łacinę, będące wyraźną aluzją do jego prób geometrycznego uzasadnienia świata, brzmią nieco ironicznie). Filozof nie zabiega o dobra materialne ani o poparcie wielkich tego świata. Cel jego trudów jest czysty: pragnie tylko zgłębić wiedzę o Bogu i świecie. Pracuje w skromnych warunkach, nie zwracając uwagi na wysiłek i potrzeby ciała: ręce jego są pokaleczone i drżące*, wzrok zniszczony, odzienie i pokarm nędzne. Pan Cogito przedstawia więc Spinozę nie tylko jako mądrego, ale i ascetycznego filozofa, porównując go z innymi nowożytnymi myślicielami – przebiegłym Erazmem z Rotterdamu i dbającym o dochody Kartezjuszem.

Podobnie jak Herbert, postać Spinozy nakreślił wielki filozof XX w. Bertrand Russell, który nazywał holenderskiego myśliciela najszlachetniejszym i najbardziej godnym miłości z wielkich filozofów: Intelektualnie przerasta go paru innych, lecz moralnie stoi najwyżej. Russell podkreślał też, że potrzeby Spinozy były proste i skromne, on sam zaś przez całe życie przejawiał rzadką obojętność wobec pieniędzy. Filozof miał za to ogromne potrzeby intelektualne. Należał do grona wielkich racjonalistów XVII w. i – podobnie jak oni – chciał w sposób czysto rozumowy dowieść istnienia Boga. Tego zadania podejmowali się niemal wszyscy filozofowie wieku XVII, poczynając od Kartezjusza, a kończąc na Leibnizu. Chęć zbadania intrygującej Spinozę idei Boga Pan Cogito zamyka w lapidarnejlapidarnylapidarnej formule: zapragnął dosięgnąć Boga. Gdy marzenie filozofa się spełnia i ma on okazję rozmawiać ze Stwórcą, większość jego pytań nadal dotyczy idei Bytu Najwyższego, ujętego w filozoficzną formułę pierwszej przyczyny i przyczyny ostatecznej.

Jednak Bóg, który zjawia się przed filozofem, nie jest abstrakcją filozoficzną, Pierwszą PrzyczynąPierwsza PrzyczynaPierwszą Przyczyną. Staje przed Spinozą twarzą w twarz. Żeby to zrozumieć, trzeba zarzucić drogi filozoficzne i wstąpić na ścieżki Biblii, trzeba sięgnąć po Stary Testament i przypomnieć tęsknotę Narodu Wybranego za bezpośrednim poznaniem Boga. Miał po temu okazję Mojżesz – zobaczył Stwórcę w krzewie gorejącym. Wędrującym do Ziemi Obiecanej Izraelitom towarzyszył Bóg obecny w świetlistym obłoku. Także Księgi Nowego Przymierza obiecują chrześcijanom bezpośrednie widzenie Najwyższego. Św. Paweł mówi w Hymnie o miłości, iż teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno, w niebie zaś Boga ujrzymy twarzą w twarz. Pan Cogito opowiada, że filozof przebił nagle zasłonę/ i stanął twarzą w twarz. Obraz ten odsyła nas do biblijnej Świątyni Jerozolimskiej, gdzie za zasłoną przechowywano Arkę Przymierza. Mogli tam wchodzić jedynie arcykapłani izraelscy, i to tylko raz w roku. Zdjęcie zasłony symbolizuje wtajemniczenie, poznanie.

Bóg w utworze Herberta

Kim jest drugi bohater wiersza – ten, którego filozof zobaczył za tajemniczą zasłoną? Warto zaznaczyć, że postać, którą Pan Cogito nazywa Bogiem, jest wieloznaczna. Wątpliwości budzi już sam tytuł utworu – to opowieść o kuszeniu Spinozy. Można uznać, że jest to jeden z kluczy do odczytania wiersza, podobnie jak odpowiedź na pytania, kto i w jakim celu kusi filozofa.

RWhgOQ8N21bpZ

Obraz przedstawia skrzydlatą postać diabła otoczonego nagimi ludźmi i innymi diabłami. Diabeł jest łysy i nagi, uszy ma duże, spiczaste. Jego biodra i przyrodzenie osłania wijący się wąż. Po prawej stronie obrazu znajduje się dwóch młodych mężczyzn w togach, którzy przyglądają się tej grupie.

Używana w wierszu frazeologiafrazeologiafrazeologia i wyobrażenia czerpane zwłaszcza ze Starego, ale także z Nowego Testamentu powodują, że Bóg Herberta przypomina biblijnego Stwórcę, choć został wyposażony w pewne kontrowersyjne z religijnego punktu widzenia cechy (np. jest Bogiem, który kusi człowieka!). Przedstawiony został antropomorficznie, na podobieństwo człowieka (zgodnie z kanonem malarstwa religijnego, które ukazuje go jako starca z siwą brodą). Bóg gładził roztargniony brodę, łamał palce, / chrząkał, być może zniecierpliwiony filozoficznym wywodem Spinozy, na koniec zaś słychać jego oddalające się kroki.

Główne dzieło filozoficzne Spinozy – Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona – w matematyczny sposób mówi na temat Boga, świata, człowieka i istniejącego porządku moralnego. W wierszu Herberta Bóg chwali geometryczne wysiłki filozofa, ale sugeruje, że racjonalny wykład nie dotyka spraw najważniejszych: pomówmy jednak / o Rzeczach Naprawdę / Wielkich. I tu rozpoczyna się proces określony w tytule mianem kuszenia. Czy kuszenie to polega na zachęcaniu do złego, czy może jest wyrazem troski? Bóg przekonuje Barucha, że nie roztrząsanie filozoficznych kwestii, ale proste codzienne sprawy należą do Rzeczy Naprawdę Wielkich. Najważniejsza z pokus pojawia się na końcu: dotyczy ona ludzkiej miłości i dawania nowego życia (pomyśl o kobiecie / która da ci dziecko). Waga miłości wyeksponowana została dzięki wykorzystaniu barokowej gradacji, ale również poprzez powtórzenie, że rozmowa dotyczy Rzeczy Wielkich. Spinoza nigdy się nie ożenił, a ludzkie afekty uważał za niegodne. Bronił jednak abstrakcyjnej, rozumowej miłości do Boga. I do tej tezy odnosi się wyznanie Boga: Stwórca nie oczekuje miłości rozumowej, ale naiwnej i  spontanicznej, do jakiej zdolni są ludzie prości:

Należy zwrócić uwagę na dwa fakty - po pierwsze, Herbert nawiązuje tu wyraźnie do wielu ewangelicznych historii, w których Chrystus otaczał się maluczkimi, zyskiwał i cenił miłość ubogich, prostych i grzeszników. Krytykował zaś uczonych w Piśmie, którzy wypełniali wszelkie nakazy religijne, a nie mieli w sobie szczerej wiary i prawdziwej miłości. Po drugie - o kuszeniu Spinozy opowiada Pan Cogito...

Słownik