Epoka rywalizacji między władzą świecką a kościelną przypada na okres między IV a XVI wiekiem. Reprezentuje ją okres chrześcijański cesarstwa rzymskiego. Jest to czas, kiedy w praktyce można było obserwować dwa systemy relacji państwa z władzą kościelną. Mowa o cezaropapizmie i teorii bezpośredniej władzy Kościoła, nazywanej teokracją papieską lub papocezaryzmem. W tym okresie miał miejsce słynny spór o inwestyturę.

Cezaropapizm

RrEwUBOjwXril1

Zdjęcie przedstawia głowę - rzeźbę. To głowa mężczyzny. Ma on orli nos, wydatną brodę, krótkie włosy.

Przełomowym momentem w historii stosunków między państwem a Kościołem był edykt mediolański. Ustanawiał on m.in. wolność religijną na zasadzie zrównania wyznania chrześcijańskiego z innymi religiami oraz uznanie osobowości prawnej Kościoła katolickiego w państwie rzymskim. Wprowadzona w roku 313 n.e. przez cesarza Konstantyna I Wielkiego (panującego w latach 306–337) tolerancja religijna stała się punktem zwrotnym, zaczątkiem formowania się nowego systemu relacji państwo – Kościół.

Doktryna ta polegała na supremacji państwa nad Kościołem. Za jej twórcę uważa się Euzebiusza, biskupa Cezarei, doradcę cesarza Konstantyna. Uznał on cesarza Konstantyna Wielkiego za wybrańca bożego, trzynastego apostoła powołanego do opieki nad wyznawcami nowej religii.

Zwykle mówi się o dwóch rodzajach cezaropapizmucezaropapizmcezaropapizmu: bizantyjskim i zachodnim. Ten ostatni dzieli się z kolei na frankoński i germański.

Czasami też wymienia się trzy równoległe: bizantyjski, frankoński i germański, pomijając łącznik, jakim było cesarstwo rzymskie na zachodzie.

Cezaropapizm bizantyjski

R1EdaOnX8rhVk1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny - kamienną rzeźbę. Mężczyzna ma krótkie włosy, wieniec laurowy na głowie, ubrany jest w szatę zarzuconą na ramiona, spiętą na prawym ramieniu broszką.

Imperatorzy wschodniego cesarstwa prowadzili politykę zbliżenia imperium z religią chrześcijańską. Następcy Konstantyna Wielkiego, wychodząc od edyktu mediolańskiego, dokonali zwrotu, zrywając z pogańskim monizmemmonizmmonizmem. Pierwsze akty nietolerancji wobec pogan pojawiły się już za panowania Konstancjusza II (337–361) i nawet nawroty reakcji pogaństwa (za rządów Juliana Apostaty: 361–363) nie zapobiegły przesunięciu się punktu ciężkości na chrześcijaństwo. Teodozjusz Wielki (panujący w latach 379–392 na wschodzie imperium, a w latach 392–395 nad całym cesarstwem) nadał już mu charakter oficjalnej religii państwa. Cesarz Gracjan (lata panowania: 375–383) zerwał z monizmem pogańskim, przestał być najwyższym kapłanem i przyjął tytuł princeps christianisimus . Można zatem przyjąć, że monizm pogański został zastąpiony monizmem chrześcijańskim. U źródeł tego procesu leżała nie myśl chrześcijańska czy grecko‑rzymska, lecz przede wszystkim ideologia władzy monarchii starożytnego Bliskiego Wschodu. Jego idea opierała się na założeniu istnienia jednego źródła władzy zarówno w sferze materii, jak i ducha (bóstwa), z którego wyprowadzano pogląd o istnieniu jednego wykonawcy, czyli panującego.

W rezultacie powstał Kościół państwowy, zredukowany do instytucji państwowej. Sobór Konstantynopolitański II (553 r.) oficjalnie potwierdził zasadę, w myśl której wbrew woli i nakazowi cesarza w Kościele nic zdarzyć się nie może. Cesarz przejął wiele uprawnień z dziedziny religijnej, w tym m.in.:

• zwoływanie synodów, soborów powszechnych (przewodniczył ich obradom i zatwierdzał uchwały);

• stanowienie kanonów i czuwanie nad ich przestrzeganiem;

• sprawowanie administracji;

• dysponowanie mieniem;

• obsadzanie stanowisk kościelnych.

Monarcha piastował w Kościele również władzę sądowniczą, a często wkraczał też w sferę liturgiczną i dogmatyczną.

R1Li1aPoWSEmR1

Ilustracja przedstawia mozaikę. Przedstawia portret mężczyzny w koronie na głowie. Dookoła jego głowy jest aureola. Ubrany jest w szatę spiętą broszką na prawym ramieniu. W mozaice dominuje kolor złoty.

Szczytowy rozwój cezaropapizmu bizantyjskiego nastąpił za panowania Justyniana I Wielkiego (w latach 527–565), który podkreślał konieczność pełnej harmonii i współpracy imperium i sacerdotium. Skutkiem tego było nie tylko całkowite podporządkowanie Kościoła państwu, ale również brak tolerancji wobec ludności niechrześcijańskiej. Można zatem powiedzieć, że religia chrześcijańska zamieniła się miejscami z dawnym kultem pogańskim, co wynikało z tendencji rzymskiego imperium do integrowania sfery religijnej i świeckiej (politycznej).

Owa bizantyjska postać cezaropapizmu stała się ważnym czynnikiem dezintegracji Kościoła (schizma wschodnia, 1054 rok), bowiem w zachodniej części imperium takie rozwiązania nie były wprowadzane. Cezaropapizm bizantyjski po upadku cesarstwa wschodniorzymskiego w 1453 roku zawędrował do państw Europy Wschodniej, a szczególnie podatny grunt znalazł w państwie moskiewskim.

Cezaropapizm zachodni

R1LJzsnm7veXE

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 962 obszar obejmował obszar współczesnych Niemiec, wschodnią część Szwajcarii, Austrię, północną i wschodnią część Francji, Słowenię, Włochy od północy do połowy kraju, Korsykę i Sardynię, Holandię i wschodnią część Belgii.

R1Yh8atEIUCEt

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1034 obszar powiększył się na wschodzie i południowym wschodzie Francji oraz o całą Szwajcarię i Czechy, brak północno‑wschodnich Niemiec.

R1bzEYY5ENt1o

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1181 wrócił obszar północno‑wschodnich Niemiec, doszedł obszar północno‑zachodniej Polski, obszar pomniejszył się o część Włoch na południu, czyli w centralnej części Włoch.

R7jTYHXl1iWtj

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1378 obszar pomniejszył się o dalszą część Włoch od strony południowej. Obszar powiększył się nieco o rejony w północno‑zachodniej Polsce.

R152UPHC0CYns

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1548 obszar Cesarstwa pomniejszył się o fragment Włoch w części północno‑wschodniej.

RvcTGchmRQ3BT

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1648 w granicach Cesarstwa pozostał tylko niewielki skrawek na północy Włoch, brakuje obszaru współczesnej Szwajcarii, Holandii, pomniejszony jest obszar wschodniej Francji.

RUsEr9rPDeFgh

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1740 dalszy ubytek obszaru na wschodzie Francji.

RjlSL0e9uG3MB

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1789 Cesarstwo pozbawione zostało rejonu Francji.

RNqEEAtcftfzC

Ilustracja przedstawia obszar należący do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1806 obszar Cesarstwa jest pomniejszony o zachodnią część obecnych Niemiec.

W zachodniej części cesarstwa rzymskiego nie było warunków do rozwoju cezaropapizmu w formie bizantyjskiej. Głównym tego powodem była słabość władzy, ustępującej pola najeźdźcom. Hordy barbarzyńskie, które integrowały się w ramach systemu religijnego, nie chciały oddać swej niezależności politycznej. Stąd też ukształtowana po upadku cesarstwa w 476 roku wspólnota Sacrum Imperium RomanumSacrum Imperium RomanumSacrum Imperium Romanum była oparta na dualizmie władzy świeckiej i politycznej. Z jednej strony było to sacerdotium, czyli władza święta (władza papieża), a z drugiej imperium lub regnum, czyli władza świecka (władza króla lub cesarza).

Jednak na przełomie VIII i IX wieku pojawił się pretendent do cesarskiego tytułu. Był nim Karol Wielki, pod którego rządami państwo frankijskie nabrało wszelkich cech mocarstwa. W roku 800 papież Leon III koronował go w Rzymie na cesarza. Spotkało się to ze sprzeciwem ze strony Bizancjum, ponieważ to jego władcy tytułowali się cesarzami rzymskimi. Jednak plany Karola Wielkiego, aby za sprawą małżeństwa z bizantyjską cesarzową Ireną utworzyć uniwersalne cesarstwo łączące Zachód i Wschód, nie doszły do skutku.

Uniwersalizm papieski i walka o inwestyturę

Wiek XI w Europie był czasem wzmożonej rywalizacji papiestwa z cesarstwem niemieckim. Zarówno cesarz, jak i papież, zgłaszali chęć sprawowania zwierzchnictwa nad chrześcijańską Europą. Apogeum sporu przypadło na czasy papieża Grzegorza VII i króla Niemiec (późniejszego cesarza) Henryka IV.

W 1075 roku papież Grzegorz VII w dokumencie zwanym Dictus Papae sformułował tezy, które zakładały dominację papiestwa nad światem chrześcijańskim. Tezy te dały podłoże idei papocezaryzmu i odegrały ważną rolę podczas sporu o inwestyturę. Rok później papież nałożył na Henryka IV klątwę, w wyniku czego doszło m.in. do uaktywnienia się w Niemczech opozycji, która uznała, że ekskomunikowanemu królowi można wypowiedzieć posłuszeństwo. Aby utrzymać władzę, Henryk IV musiał udać się do Canossy i ukorzyć przed papieżem, który zdjął z niego ekskomunikę.

W 1122 roku doszło do zawarcia kompromisu w postaci konkordatu w Wormancji. Na mocy jego postanowień cesarz Henryk V zgodził się, aby biskupi byli wybierani przez duchownych, ale w obecności władców. W wyniku tego dostojnicy kościelni stali się częściowo uniezależnieni od władzy świeckiej.

Drugi etap tego sporu przypadł na panowanie Fryderyka I Barbarossy, który ideę uniwersalizmu cesarskiego uzasadniał hasłem: „co podoba się cesarzowi, posiada moc prawa”. W 1158 roku wyprawił się do Włoch, jednak napotkał nie tylko na opór papieża, ale i Ligi Lombardzkiej. Od tego momentu przez kilkadziesiąt lat organizowane były wyprawy cesarskie na tereny Italii, a walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem.

R8KQjVTUFZIdP1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w koronie. Mężczyzna siedzi. Ma brodę i kędzierzawe, dłuższe włosy. Ubrany jest w długą szatę. W prawej ręce dzierży buławę. Obok stoi miecz. Po lewej i prawej stronie głowy mężczyzny są wizerunki czarnego orła. Jeden jest na tarczy, drugi nad przyłbicą.

Także syn Fryderyka I, Henryk VI, marzył o podporządkowaniu papiestwa cesarstwu i jego uniwersalistycznej koncepcji. Jednak jego plany pokrzyżowała śmierć w 1197 roku.

Wobec małoletności nowego cesarza Fryderyka II, papiestwo wysunęło się ponownie na pierwszy plan w Europie. Papież Innocenty III wrócił do idei uniwersalizmu papieskiego i zmusił wielu królów europejskich do uznania go ich seniorem. Poparł też młodego Fryderyka II Sztaufa, któremu udało się pokonać opozycję w Niemczech. Jednak współpraca cesarsko‑papieska trwała jedynie do śmierci Innocentego III. Kolejny z papieży, Grzegorz IX, nałożył na cesarza klątwę i nie pobłogosławił zorganizowanej przez niego krucjaty. Ponownie doprowadziło to do walk cesarsko‑papieskich, w których to przewagę zyskał Fryderyk II, m.in. przez 20 miesięcy nie dopuszczając do wyboru kolejnego papieża. Potem jednak doszło do powstania opozycji w Italii i Rzeszy i rozpoczęły się walki przeciwników cesarza z jego zwolennikami.

Śmierć cesarza, a cztery lata później jego syna, doprowadziły jednak do walk o władzę w Rzeszy, w wyniku czego idea uniwersalizmu cesarskiego zeszła na dalszy plan.

Niewola awiniońska i schizma zachodnia

Schyłek średniowiecza przyniósł kolejne zmiany w stosunkach państwo – Kościół. W Europie na pierwszy plan wysunął się konflikt pomiędzy papieżem Bonifacym VIII a królem Francji Filipem IV Pięknym. Porwanie papieża przez zwolenników francuskiego monarchy doprowadziło do jego śmierci. Kolejny papież, Benedykt XI, zmarł po niespełna roku sprawowania władzy, a jego następca, Klemens V, pozostał we Francji i osiedlił się w Awinionie, który z czasem zaczęto uważać za drugą stolicę papieską.

W 1378 roku doszło do podwójnej elekcji, która doprowadziła do schizmy w Kościele zachodnim. W Awinionie urzędował jeden papież, a w Rzymie drugi. Sytuacja ta mocno osłabiła pozycję papiestwa i jednocześnie zmieniła sytuację w Kościele zachodnim. Pogląd o wyższości soboru nad papieżem zyskiwał coraz więcej zwolenników. W wyniku tego domagano się zwołania soboru powszechnego.

Zwołanie tego soboru w Konstancji w roku 1414 doprowadziło do zakończenia schizmy zachodniej. Władza papieska została wzmocniona, ale pozycja papieża wobec władców europejskich nie powróciła już nigdy do wcześniejszego stanu.

Słownik