Historia i legenda

RCtW2Y8IZrccD1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w sile wielu. Poeta spogląda w zamyśleniu w swoją lewą stronę. Ma on lekko przerzedzone, szpakowate włosy, ubrany jest w surdut. Siedzi przy biurku. W ręce trzyma zapisane kartki papieru.

Faust to największe dzieło Johanna Wolfganga Goethego. Koncepcja dramatu zrodzona w umyśle młodego twórcy dojrzewała przez całe jego życie: utwór powstawał od roku 1768 do 1831. Autora zainspirowały losy postaci historycznej, Fausta, który żył w Niemczech na przełomie XV i XVI w., wiele podróżował (podobno nawet krótko studiował w Krakowie), zajmował się astrologią i alchemią. Po śmierci Faust stał się bohaterem legendy o człowieku zawierającym pakt z diabłem. Goethe literacko przetworzył zarówno autentyczne dzieje tej postaci, jak i legendę o niej.

Zwątpienie

Dramat Fausta ma swój początek w jego zwątpieniu w siłę rozumu, w moc nauki i wiedzy. Bohater odkrywa, że cała wiedza, którą posiadł, nie daje mu ani poczucia wolności, ani radości, ani szczęścia. Dlatego jest gotowy zawrzeć układ z diabłem, który przywróci mu młodość i odkryje przed nim rokosze miłości. Faust oczekuje, że prawdziwą mądrość przyniesie mu doświadczenie pełni życia, także zmysłowego i uczuciowego.

Rwq1uOwopvQ2z

Zdjęcie przedstawia kadr z filmu. Znajdują się na nim cztery ludzkie postacie. Na pierwszym planie dwóch mężczyzn toczących pojedynek na szpady. W tle stoi kobieta z wyciągniętymi w ich kierunku rękami. Jest ubrana w białą suknię. Nieopodal niej ukryty jest w zieleni mężczyzna. On także przypatruje się walce mężczyzn.

Biblijne paralele

W losie Fausta można dostrzec odbicie uniwersalnego ludzkiego doświadczenia. Bohater postawiony jest w sytuacjach, w jakich znajdowały się niektóre postacie biblijne: jak prarodzice zostaje skuszony przez złego ducha, jak Hiob staje się przedmiotem zakładu między Bogiem a szatanem. Poddany szczególnej próbie – powinien dowieść, że człowiek ze swej natury jest dobry, najpierw jednak musi przejść przez doświadczenie zniechęcenia, złudnego szczęścia, zła i cierpienia.

MoralitetmoralitetMoralitet

Fausta Goethego można odczytywać jako moralitet, w którym człowiek za przyzwoleniem Boga jest wiedziony na pokuszenie. To człowiek szczególny – uczony, posiadający ogromną wiedzę, dlatego też działanie szatana musi być wyjątkowe. Diabeł w swojej przebiegłości znajduje jednak sposób, by go podejść. Dostrzega cierpienie Fausta, który w wiedzy wyniesionej z uczonych ksiąg nie znajduje spełnienia, i dlatego właśnie obietnicą spełnienia go kusi. Faust podejmuje szatańskie wyzwanie – zawiera z Mefistofelesem układ, w którym stawką jest zbawienie – jeśli bohater odnajdzie szczęście i wypowie słowa: Trwaj, chwilo, jakże jesteś piękna! – jego dusza stanie się własnością diabła. Od tego momentu Faust rozpoczyna nowe życie. Wkrótce wpada w pułapkę zła, sam zaczyna zadawać innym cierpienie. Po długim czasie znajduje jednak prawdziwe szczęście. Mimo umowy z szatanem nie doprowadza go ono do potępienia – w finale aniołowie unoszą jego duszę do nieba. Szczęście, którego doświadczył Faust, jest bowiem owocem jego czynu na rzecz wolności ludzi, spełnieniem.
Dramat Goethego, podobnie jak moralitet, ma wymowę metafizyczną – traktuje o zmaganiu się zła i dobra. Diabeł jest tu przedstawiony jako duch negacji i destrukcji. Podważa prawdziwe wartości, a roztacza przed człowiekiem mirażemirażmiraże fałszywego szczęścia. Ponosi jednak klęskę – to niebo wygrywa walkę o duszę Fausta.
Mefistofeles jest postacią paradoksalnąparadoksparadoksalną. Sam powiada, że choć pragnie zła, rodzi dobro. Owszem, skutecznie kusi, jednak wbrew swej woli czynienia zła – w ostatecznym rozrachunku nie tyle burzy dobro, ile przyczynia się do zdemaskowania fałszywej mądrości, złudnego szczęścia, pozornych wartości.

Tragedia

Fausta można też czytać inaczej – jako tragedię (taki zresztą podtytuł autor nadał swojemu dziełu). Goethe przedstawia człowieka naznaczonego tragicznym piętnem. TragizmtragizmTragizm bohatera wynika nie z samego faktu zaprzedania duszy diabłu, lecz z tego, że zaprzedał ją on w imię chwili szczęścia, której wieczne trwanie jest niemożliwe. Paradoks życia bohatera polega więc na tym, że poszukuje on szczęścia nieosiągalnego – szatan oszukał Fausta, mamiąc go pozorami spełnienia. Ceną zaś za ewentualne spełnienie – za chwilę szczęścia – stałoby się wieczne potępienie.
Nad Faustem ciąży fatumfatumfatum – zawsze chce on być kimś innym, niż jest, tymczasem nieuchronny los czyni go tym, kim się staje. Fatum najdobitniej ujawnia się w jego nieudanym poszukiwaniu miłości i w ciągłym niespełnieniu.
Faust nie jest jednak postacią w pełni tragiczną. Nie spotyka go katastrofa, to raczej on przysparza nieszczęść innym ludziom. Przede wszystkim wyrządza krzywdę Małgorzacie, która stała się przedmiotem jego namiętności. Niespełnienie łączy się u niego z samopoznaniem – na drodze poszukiwania szczęścia Faust doświadcza zła, przeżywa zawody, ale dzięki temu uczy się, że prawdziwymi wartościami są wolność, dobro, czyn – i to go zbawia. Bohater Goethego, wiecznie niezaspokojony w swoich pragnieniach, staje się prototypem buntownika, który nigdy nie godzi się na świat taki, jakim on jest. W imię zmiany dopuszcza się zła, ale przekonuje się, że zdolny jest również do czynienia dobra, jeśli tylko postawi w centrum nie siebie samego, lecz ludzkość.

Okres „burzy i naporu”

Znanym i szczególnie ważnym dla epoki dziełem Goethego jest powieść w listach Cierpienia młodego Wertera. Utwór ten, wydany w 1774 r., uznaje się za jeden z manifestów pokolenia pisarzy „okresu burzy i naporu”. Rangę manifestu pokoleniowego nadawano również dramatowi Friedricha Schillera Zbójcy z roku 1781. Oba utwory łączy temat nieszczęśliwej miłości. Wertera z powieści Goethego prowadzi ona do samobójczej śmierci, a Karola, bohatera Zbójców, wiedzie do zbrodni. Główni bohaterowie Cierpień młodego Wertera i Zbójców przeciwstawiają się obowiązującym stosunkom społecznym, które czynią niemożliwym spełnienie wielkich uczuć, i tym samym sprowadzają na siebie katastrofę.

Słownik