Przeczytaj
Żelazna kurtyna
Zimna wojnaZimna wojna między Wschodem a Zachodem wyrażała się m.in. w wyścigu zbrojeń i prowadzeniu wojen „zastępczych”, w których dochodziło do pośredniej konfrontacji ZSRS i Stanów Zjednoczonych. Taki charakter miały m.in. konflikty w Korei, Wietnamie czy Afryce, w których oba mocarstwa wspierały finansowo i sprzętowo którąś ze stron lub brały bezpośredni udział w walkach. Rywalizacja sowiecko‑amerykańska przybierała też formy walki wywiadowczej i propagandowej.
Pierwszy raz pojęcia „zimna wojna” użył w 1947 r. Bernard Baruch, amerykański polityk i finansista. Historycy za symboliczny początek zimnej wojny uważają rok 1946, kiedy Winston ChurchillWinston Churchill podczas przemówienia w amerykańskim Fulton stwierdził: Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem w poprzek całego kontynentu zapadła żelazna kurtyna
.
Swoje przemówienie Churchill wygłosił w marcu 1946 r., niespełna rok po zakończeniu wojny, kiedy Związek Sowiecki dopiero rozszerzał swoje wpływy w państwach Europy Środkowo‑Wschodniej i rozpoczynał budowę bloku sowieckiego. W Polsce referendum ludowe, mające być swoistą próbą sił komunistów i innych środowisk wobec nich opozycyjnych, odbyło się dopiero w czerwcu tego roku. Niemiecka Republika Demokratyczna miała powstać za trzy lata, w Czechosłowacji i na Węgrzech rządziły gabinety koalicyjne, a w Rumunii i Bułgarii, mimo sfałszowanych wyborów, komuniści nie zakończyli jeszcze czystek na szczytach władzy. Jedynie Albania i Jugosławia były już bezdyskusyjnie państwami „demokracji ludowej”. Churchill przewidział więc dalsze wypadki i dalekosiężne konsekwencje bieżących wydarzeń. Znał w końcu powojenne realia, był doświadczonym politykiem o światowych horyzontach, poznał osobiście Stalina i dostrzegał cele podejmowanych przez niego działań.
Początkowa nieufność przerodziła się w jawną wrogość. Stalin publicznie głosił wyższość systemu sowieckiego nad światem kapitalistycznym. Prezydent Stanów Zjednoczonych Harry Truman w 1947 r. sformułował program polityki zagranicznej Ameryki (nazywany doktryną Trumanadoktryną Trumana), który przewidywał pomoc amerykańską dla państw wolnego świata zagrożonych przez komunizm. Doktryna ta, będąca reakcją na wojnę domową w Grecji i roszczenia terytorialne Związku Sowieckiego wobec Turcji, zainicjowała politykę powstrzymywania (ang. containment). Korzenie zimnej wojny sięgają czasów współpracy trzech wielkich mocarstw koalicji antyhitlerowskiej, kiedy w imię wspólnej walki przemilczano narastające sprzeczności.
W 1947 r. amerykański sekretarz stanusekretarz stanu George C. Marshall przedstawił plan pomocy gospodarczej dla Europy. Plan Marshalla zakładał wspieranie odbudowy gospodarki europejskiej ze zniszczeń, a przez to możliwie maksymalne zmniejszenie skutków powojennego kryzysu. W ten sposób USA chciały zapobiec wykorzystaniu przez komunistów trudności gospodarczych (i wywołanego nimi niezadowolenia społecznego) do przejęcia władzy. Program zakładał również, że Stany Zjednoczone zachowają wpływ na sposób wydatkowania przekazanych środków, a beneficjencibeneficjenci będą zacieśniać międzynarodowe relacje gospodarcze i handlowe.
Stalin odrzucił tę pomoc i nazywał ją ingerencją w wewnętrzne sprawy państw. Skłonił także do takiego kroku zależne od niego rządy, w tym Polski, która początkowo przyjęła propozycję Stanów Zjednoczonych. Odpowiedzią ZSRS na plan Marshalla było utworzenie w 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy GospodarczejRady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Oficjalnie organizacja ta miała wspierać rozwój państw członkowskich przez koordynację produkcji i współpracę gospodarczą. Głównym celem jej istnienia było dążenie do samowystarczalności, czyli stworzenia z bloku socjalistycznego autarkiiautarkii. W rzeczywistości RWPG służyła Stalinowi jako jeszcze jeden instrument do odcięcia krajów leżących w strefie wpływów ZSRS od kontaktów z Zachodem.
Słownik
stosunki panujące między Związkiem Sowieckim a mocarstwami zachodnimi, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, od okresu po zakończeniu II wojny światowej do rozpadu ZSRS w 1991 r.
program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych sformułowany przez prezydenta Harry’ego Trumana i przedstawiony 12 marca 1947 r. w orędziu do Kongresu; głosiła, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości (było to odniesienie do działań ZSRS)
członek rządu federalnego Stanów Zjednoczonych, zarządzający Departamentem Stanu USA; zajmuje się głównie sprawami zagranicznymi
(z łac. beneficiens D. beneficientis – wyświadczający dobrodziejstwa, od beneficium – dobrodziejstwo) osoba lub instytucja korzystająca ze wsparcia, pomocy, z dobrodziejstw czegoś, np. programu pomocy finansowej
organizacja integracji gospodarczej krajów socjalistycznych, której zadaniem było koordynowanie współpracy gospodarczej bloku państw podporządkowanych ZSRS; została utworzona w 1949 r. w Moskwie i działała do 1991 r.
(z gr. autarkeia – samowystarczalność) cecha gospodarki państwowej, której celem jest zaspokojenie wszystkich potrzeb produkcyjnych i konsumpcyjnych w ramach własnego państwa
Słowa kluczowe
zimna wojna, Winston Churchill, żelazna kurtyna, świat po II wojnie światowej, doktryna Trumana, plan Marshalla
Bibliografia
Historia 1789–1990. Wybór tekstów źródłowych dla szkół średnich, oprac. J. Eisler, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1995.
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.
J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej. Dzieje polityczne, Poznań 1990.
W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, tłum. R. Zawadzki, Londyn 1993.
Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.