Przeczytaj
Składniki tragedii
ArystotelesArystoteles w Poetyce podał definicję tragedii, w której wskazał na niezbędne składniki dzieł należących do tego gatunku literackiego:
PoetykaTragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia [kátharsis] tych uczuć.
Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 19.
Składniki tragedii według Arystotelesa
naśladowanie rzeczywistości w ramach zasady prawdopodobieństwa;
poważna tematyka;
rozmiary pozwalające na ukazanie wydarzeń w ciągu kilku godzin;
poważny styl;
przedstawianie wydarzeń przez bohaterów przed widzami;
wywołanie odpowiednich emocji w widzach;
uzyskanie efektu w postaci kátharsis.
Przywołana definicja łączy się z jedną z podstawowych zasad sztuki antycznej – stosownością (łac. decorumdecorum), również wspomnianą w Poetyce. Stosowność wymagała od twórców uzyskania harmonii między gatunkiem literackim, tematem, typem bohatera oraz stylem języka. Oznaczało to na przykład, że w eposach pierwszoplanowymi postaciami mogą być tylko bogowie, herosi, władcy, wielcy wojownicy, biorący udział w wydarzeniach przełomowych dla danej społeczności. To samo dotyczyło tragedii – należało wybrać poważny temat i za pomocą podniosłego stylu wypowiadania się ukazać działania bohaterów należących do wyższych sfer społecznych.
Charakter i „właściwości myślenia” bohatera dzieła literackiego
Analizując poszczególne składniki tragedii, Arystoteles poświęcił wiele miejsca na opisanie bohatera odpowiedniego dla tragedii. W konstruowaniu głównej postaci twórca powinien – według autora Poetyki – wziąć pod uwagę następującą zależność:
PoetykaSkoro więc tragedia jest naśladowczym przedstawieniem akcji prowadzonej przez postacie działające, postacie te muszą odznaczać się jakimiś właściwościami myślenia [diánoia] i charakteru [éthos]. Dzięki tym właściwościom oceniamy przecież ich postępowanie. Charakter i „właściwości myślenia” są więc dwoma naturalnymi źródłami działania postaci, od którego zależy ich powodzenie lub nieszczęście.
Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 20.
Arystoteles w taki sposób wyjaśniał, jak rozumie wspomniane pojęcia:
PoetykaO ile właściwości charakteru są uzasadnieniem dokonywanego przez postaci wyboru postępowania w sytuacjach, gdzie taki wybór nie jest rzeczą oczywistą [...] – o tyle „myślenie” zawarte jest w takich wypowiedziach, w których wykazuje się, że jakaś rzecz przedstawia się tak lub że się ma inaczej oraz w tych, gdzie wypowiada się jakieś ogólne prawdy.
Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 24–25.
Osiągnięcie głównego celu tragedii, który polega na wywołaniu w widzach kátharsis, jest uzależnione od odczuwania litości oraz trwogi. Do warunków umożliwiających wzbudzenie takich emocji Arystoteles zaliczał stworzenie odpowiedniego charakteru postaci. Przy jego konstruowaniu twórca musi wziąć pod uwagę cztery właściwości:
Poetyka– Po pierwsze to, że przede wszystkim [charaktery] muszą być szlachetne. [...] Charakter mogą wyrażać tylko takie słowa lub czyny, które wskazują wyraźnie na kierunek postępowania; jeśli on jest szlachetny, to ich charakter będzie szlachetny. [...]
– Druga sprawa, to – stosownośćstosowność. Cechą charakteru może być np. męstwo, ale przecież nie jest stosowne dla kobiety być mężną lub uczoną.
– Trzecia natomiast – podobieństwopodobieństwo. [...]
– Czwartą sprawą, którą trzeba mieć na uwadze, jest konsekwencja. Bo jeśli nawet postać będąca przedmiotem naśladowania jest niekonsekwentna i takim została obdarzona charakterem, to musi już być niekonsekwentna konsekwentnie.
Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 50–51.
Bohater tragiczny
Uwagi dotyczące zasad doboru bohatera tragicznego Arystoteles podsumował w następujący sposób:
PoetykaSkoro więc [...] musi być ona [tj. tragedia] naśladowczym przedstawieniem zdarzeń budzących litość i trwogę – co jest przecież szczególną właściwością tego rodzaju sztuki naśladowczej – jasny stąd wniosek, że nie należy pokazywać ani ludzi nieposzlakowanych popadających ze szczęścia w nieszczęście, gdyż to nie wzbudza litości ni trwogi, a tylko oburzenie, ani też zmiany losu ludzi niegodziwych z nieszczęścia w szczęście, bo nic nie jest bardziej obce duchowi tragedii niż taka właśnie struktura; nie spełnia an przyjemności, ani nie wzbudza litości i trwogi. Podobnie też człowiek zbyt niegodziwy nie powinien popadać ze szczęścia w nieszczęście. Takie przedstawienie może wprawdzie dostarczyć przyjemności, nie wzbudza jednak litości ni trwogi, gdyż litość wzbudza w nas nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny. [...] Pozostaje zatem wybór kogoś pośredniego między nimi. Takim bohaterem jest więc człowiek, który nie wyróżnia się osobliwie ani dzielnością i sprawiedliwością, ani też nie popada w nieszczęście przez swą podłość i nikczemność, lecz ze względu na jakieś zbłądzenie. Należy on przy tym do ludzi cieszących się wielkim szacunkiem i powodzeniem [...].
Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 41–42.
Edyp jako bohater tragiczny
W postępowaniu tak scharakteryzowanej postaci objawiał się tragizmtragizm. To pojęcie oznaczało nieuchronne zbliżanie się bohatera do katastrofy, która wynikała z nierozwiązywalnego konfliktu między dwiema ważnymi i równorzędnymi wartościami lub z działania fatum. Przeświadczenie o istnieniu fatumfatum, tzn. przeznaczenia wpływającego na egzystencję każdego człowieka, było jednym z głównych elementów wierzeń starożytnych Greków. To przekonanie poświadczył SofoklesSofokles w tragedii zatytułowanej Król Edyp. Akcja dzieła nie pozwala jednak na potraktowanie tytułowej postaci jako istoty pasywnie poddającej się losowi. Władca Teb wziął aktywny udział w wypełnianiu się przeznaczenia - to Edyp podjął decyzję o opuszczeniu Koryntu, a następnie wysłaniu Kreona do wyroczni, a także sprowadzeniu do miasta wieszcza Terezjasza oraz pasterza.
Fakt, że król Edyp sam doprowadził do swojej klęski, to przejaw istnienia ironii tragicznejironii tragicznej. Jej obecność powoduje, że w działaniach bohatera tragicznego dostrzegalny jest paradoks polegający na aktywnym doprowadzaniu do spełnienia się losu. Katastrofa człowieka nie wynika jednak wyłącznie z woli bogów, lecz ze zbłądzenia (gr. hamatriahamatria), np. popełnienia przypadkowej zbrodni. Tym, co mogło do niej doprowadzić, jest natomiast pycha (gr. hybrishybris).
Historia filozofii starożytnejStarożytni Grecy terminem hybris oznaczali „arogancję”, niepowściąganą gwałtowność kogoś, kto nie potrafi nałożyć swemu działaniu hamulców, które się biorą z respektowania praw drugiego, z poczucia sprawiedliwości, z litości [...]. Arogancja ta [...] bezpośrednio obraża bogów. [...] Każde uporczywe rozwijanie osobistej dumy, które [...] sprawia, że stajemy się mało wrażliwi na dobro innych, jest hybris; każda obrona niesprawiedliwego stanowiska – czy to w społeczności, czy to w rodzinie – jest hybris.
Źródło: Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 5, tłum. E. I. Zieliński, Lublin 2004, s. 94.
Słownik
(łac. decorum – stosowność) – zasada polegająca na zharmonizowaniu elementów dzieła literackiego i odpowiedniości stylu (np. słownictwa, składni) z treścią (tematem, typem bohatera, wydarzeniami)
(łac. fari – mówić) – to, co powiedziane, przepowiedziane przez boga, zły los, nieszczęście; Grecy tym słowem określali bóstwa związane z przeznaczeniem (np. Mojry); fatum wiązało się z nieuchronnością tego, co zdecydują bogowie
(gr.) – grzech; tragiczna wina, która jest efektem nieodpowiedniej oceny sytuacji (zbłądzenia) ze strony bohatera
(gr.) – pycha, duma, prowadząca do upadku
niemożliwa do uniknięcia sprzeczność pragnień bohatera z jego przeznaczeniem
konieczność wyboru spośród przeciwstawnych, a przy tym równorzędnych wartości, powodująca, że każda decyzja niesie ze sobą negatywne konsekwencje