Przyczyny powstania faszyzmu

Źródła faszyzmu są wielowymiarowe. Jedną z przyczyn jego narodzin jest brak wprowadzenia i ugruntowania demokratycznych norm w nowo powstałych demokracjach europejskich. Rządy demokratyczne to rządy bazujące na koalicjach, nękane wewnętrznymi konfliktami koalicyjnymi. Postrzegane były jako rządy nietrwałe i słabe. W większości państw europejskich przed I wojną światową dominowały monarchie. Po wojnie, w trakcie kryzysów gospodarczych, rządy silnej ręki wydawały się właściwym rozwiązaniem. Według Friedricha Augusta von HayekaFriedrich August von HayekFriedricha Augusta von Hayeka społeczeństwa europejskie po I wojnie światowej nie potrafiły odnaleźć się w nowej rzeczywistości wolności gospodarczej i politycznej. Jego zdaniem obywatele przyzwyczajeni byli do podporządkowania się decyzjom władz. Konieczność podejmowania własnych decyzji gospodarczych i politycznych przerosła większość społeczeństwa.

Nie możemy zapominać o niskim poziomie wykształcenia ówczesnych społeczeństw i wysokim poziomie analfabetyzmu. Jednostkom wychowanym w autokracjachautokracjaautokracjach i przestraszonym zmianami społecznymi czy kryzysem gospodarczym dyktatura wydawała się rozwiązaniem bezpiecznym. Nie należy również zapominać o nierozwiązanych przez traktaty pokojowe problemach granicznych i pojawieniu się odrodzonych państw na mapie Europy. Powstanie państw narodowych, przy częstym narzuceniu granic przez zwycięskie mocarstwa, doprowadziło do pojawienia się nacjonalizmów.

RMisthaYY5Egn1

Zdjęcie przedstawia kilku robotników znajdujących się przy parowej maszynie rozładowującej drzewo.

Kolejnym powodem narodzin faszyzmu, który pojawia się w literaturze, jest rewolucja przemysłowa i jej skutki. Dzięki zmianom technologicznym wzrosło znaczenie wielkiego biznesu, co spowodowało poczucie zagrożenia wśród tworzących niższą klasę średnią rzemieślników i rolników. To spośród tych grup rekrutowali się w większości zwolennicy rodzącego się faszyzmu. Powodem poparcia faszyzmu przez tę grupę społeczną mógł być jego równocześnie antykapitalistyczny (sprzeciw wobec wolnego rynku), jak i antykomunistyczny charakter. Następnym powodem, dzięki któremu idee faszystowskie zyskiwały popularność, była obawa przed eksportem rewolucji komunistycznej do państw europejskich. Strach przed ruchami społecznymi wpłynął na poparcie dla ruchów faszystowskich ze strony wielkiego biznesu. I wreszcie światowy kryzys gospodarczy lat 1929–1933, który stanowił ostateczny cios dla kruchych, konsolidujących się reżimów demokratycznych. Niewydolna gospodarka wolnorynkowa, brak interwencji państwa, rosnące bezrobocie i pauperyzacjapauperyzacjapauperyzacja spowodowały, że społeczeństwa zaczęły słuchać demagogów i liczyć na silne osobowości, które wskażą im drogę do wyjścia z kryzysu i poprawy warunków życia.

Przyczyny pojawienia się ruchów faszystowskich były podobne w Hiszpanii i Argentynie, mimo że nie wystąpiły w tym samym czasie (W Hiszpanii przed wypuchem II wojny światowej, a w Argentynie już po jej zakończeniu). Tamtejsze społeczeństwa, nieprzygotowane do samodzielnego decydowania i ponoszenia odpowiedzialności za demokratyczne decyzje, chętnie poddały się silnym i w swoim mniemaniu nieomylnym jednostkom.

Hiszpania

R1OvkzR4hmxOS1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w hiszpańskim mundurze. Mężczyzna stoi do widza lewym profilem. Włosy mężczyzny są rzadkie, proste, zaczesane do góry.

Zbliżony do idei faszystowskich system polityczny stworzył w Hiszpanii, tuż przed I wojną światową, generał Francisco FrancoFrancisco FrancoFrancisco Franco, hiszpański wojskowy i dyktator.

Doktrynę, na której gen. Franco oparł swój sposób rządzenia państwem, nazywamy frankizmemfrankizmfrankizmem. Wzorowana była na włoskim faszyzmie, głoszącym kult państwa i zasadę wodzostwa z hiszpańskim karlizmem, łączącym się z dominującą rola Kościoła Katolickiego. Karlizm był specyficzną dla Hiszpanii ideą, będącą katolicko–monarchistyczną odpowiedzią na liberalizującą się w II połowie XIX w. Europę. W swoim sprzeciwie wobec liberalizmu obie idee były zbieżne, dlatego łatwo było je połączyć osobą charyzmatycznego przywódcycharyzmatyczna władzacharyzmatycznego przywódcy. Stworzony przez Franco system rządów opierał się na kilku zasadach.

Rth83jG7jZoPB1

Zdjęcie przedstawia trzech czarnoskórych mężczyzn machających prawymi dłońmi do plakatu z podobizną Mussoliniego.

Pierwszą z nich był korporacjonizmkorporacjonizmkorporacjonizm (stworzony przez Benito MussoliniegoBenito MussoliniBenito Mussoliniego). Oznaczało to postawienie interesów państwa ponad interesami grup zawodowych. Państwo stawało się arbitrem w rozwiązywaniu sporów między pracownikami a pracodawcami, co jednocześnie wpływało na możliwości gospodarcze państwa. Kontrolując konflikt, ponosiło koszty, np. koniecznych niższych podatków lub pomocy dla pracodawców. Kolejną zasadą był nacjonalizm, objawiający się zarówno w polityce wewnętrznej, gdzie obowiązywała zasada solidaryzmu państwowego, jak i zagranicznej, gdzie panowała idea hispanidadhispanidadhispanidad, oznaczająca odrodzenie wpływów hiszpańskich w państwach południowoamerykańskich i wspólne odwołanie się do roli Kościoła katolickiego w ich powstaniu. Znacząca zasadą, nawiązującą do idei faszystowskich w innych państwach europejskich był antykomunizm. Stał on u podstaw narodzin i popularności ruchów faszystowskich. Rewolucja rosyjska i próby jej „eksportowania” do krajów Europy zachodniej bardzo mocno wpływały na poglądy przedstawicieli klasy średniej i wielkiego biznesu.

W przypadku frankistowskiej Hiszpanii, bardzo dużą rolę odgrywał również tradycyjny katolicyzm, a nie wolno zapominać, że komunizm głosił walkę z religią i ateizację państwa i został potępiony przez Watykan.

Raa1mTEoTAj0y1

Grafika przedstawia dwukolorową flagę. Złożona jest ona z trzech równych pionowych pasów, ułożonych naprzemiennie kolorami: czerwony, czarny, czerwony. Na czarnej części znajduje się pięć rozłożonych promieniście czerwonych strzał.

Francisco Franco stworzył w Hiszpanii monopartyjny system polityczny (Falanga Hiszpańska) bazujący na jego autorytecie. Był kolejnym charyzmatycznym przywódcą, który uważał, że najlepiej zna się na wszystkich dziedzinach życia. Sam Franco w oficjalnej nomenklaturze określał się jako Szef Państwa Hiszpanii i Wódz Krucjaty Antykomunistycznej, w skrócie Caudillo. W przypadku przeciwników politycznych, a tych widział przede wszystkim w komunistach i socjalistach, Franco używał wszelkich możliwych środków w celu ich wyniszczenia, jego bojówki mordowały ich w okrutny sposób. Zresztą nie należy zapominać, że drogę do władzy Francisco Franco rozpoczął od zamachu stanu, w którym został poparty przez konserwatywnych wojskowych, i wojny domowej. Ta stała się areną rywalizacji między faszystami europejskimi a przedstawicielami europejskich zwolenników demokracji z partii socjaldemokratycznych. Zaangażował się w nią militarnie również Związek Sowiecki. Jednocześnie w czasie II wojny światowej Hiszpania zachowała neutralność; sam Francisco Franco nie próbował wprowadzać na terenie Hiszpanii teorii rasistowskich.

W trakcie odrodzenia idei hispanidad bardzo mocno związano ją z religią katolicką. Idea ta w XX w. stała się główną zasadą konserwatywnych sił politycznych w Hiszpanii. Nawiązywał do niej również Francisco Franco, wprowadzając do swojej doktryny monarchizm, odwołujący się do tradycji królów katolickich i imperialnej potęgi Hiszpanii. Również ta tradycja wpłynęła na postrzeganie Kościoła katolickiego jako podstawy funkcjonowania państwa. Franco był zwolennikiem boskiej legitymizacji władzy i przeciwnikiem idei demokracji. Sam był bardzo religijny i wprowadził w Hiszpanii prawo kościelne również w warstwie obyczajowej. Kościół hiszpański, od wieków przyzwyczajony do przywilejów i realnego wpływu na rządzących poparł Franco i legitymizował jego działania.

R9YqO6XnsdCvT1

Zdjęcie przedstawia grupę niemieckich i hiszpańskich żołnierzy. Wśród nich są Heinrich Himmler i Francisco Franco.

Monarchizm w wydaniu Franco, to również oficjalne przywrócenie królestwa w 1947 r. i ogłoszenie siebie regentem mimo, że żyli i byli pełnoletni przedstawiciele dynastii burbońskiej. Franco zgadzał się aby przejęli władzę po jego śmierci.

Charakterystyczny dla frankizmu był również pragmatyzm w rządzeniu. Franco nie głosił żadnych idei, nie formułował zasad, jakimi kierował się sam i powinni kierować się jego następcy. Czerpał wzorce rządzenia z różnych źródeł, dlatego możemy określić jego działania jako idee faszyzmu zmienione przez hiszpańską tradycję. Najistotniejsze w jego działaniach było samodzielne podejmowanie decyzji i brak konieczności tłumaczenia się z nich. Dlatego łatwo mu było dostosowywać podejmowane działania do sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej. Z tego też powodu frankizm nie przetrwał śmierci swojego twórcy. W 1975 r. do władzy w Hiszpanii powróciła dynastia Burbonów w osobie króla Juana Carlosa, a Hiszpania weszła na drogę demokratyzacji ustroju politycznego. Instytucją, która najbardziej zapłaciła za sojusz z faszyzmem, był Kościół katolicki – hiszpańskie kościoły opustoszały.

Argentyna

Idee hispanidad i kolejną odmianę faszyzmu, bazującego tym razem na budowie Wielkiej Argentyny, próbował wprowadzać argentyński polityk Juan Domingo PerónHuan PerónJuan Domingo Perón.Perón był populistycznym politykiem, który próbował wprowadzać ideał tzw. trzeciej drogi, oznaczający możliwość wyboru rozwoju gospodarczego między kapitalizmem a socjalizmem. Równocześnie jednoznacznie odwoływał się do woli narodu, utożsamiając jego interesy z interesami państwa i jednostki. Argentyna była państwem postkolonialnym, a to oznacza, że jeszcze w latach 40. XX w. część infrastruktury i wielkiego przemysłu znajdowała się w rękach byłych przedstawicieli kolonizatorów lub państw europejskich, które nie dominowały w okresie kolonialnym w tej części świata. Pomagało to w stworzeniu przez Peróna ruchu, który walcząc o prawa robotników na rynku pracy, jednocześnie głosił nacjonalizację wszystkich obszarów gospodarki znajdujących się w obcych rękach. Perón rozpoczynał swoją karierę polityczną w rządzie utworzonym przez wojskowych, którzy uzyskali władzę w drodze zamachu stanu. Jako minister pracy i opieki społecznej zyskał duże wsparcie ze strony robotników, ponieważ rozwijał prawo pracy. Poparcie dla niego bazowało na organizowanych związkach zawodowych, które nabrały politycznego znaczenia, tworząc ruch zwany peronizmemperonizmperonizmem. Niewątpliwym atutem Peróna, który nie odznaczał się szczególną charyzmą, była jego uwielbiania przez społeczeństwo argentyńskie żona, Maria Eva Duarte de PerónMaria Eva Duarte de PerónMaria Eva Duarte de Perón, która przeszła do historii jako Evita.

Rq1wiABuV5xu71

Zdjęcie przedstawia postawnego, dojrzałego mężczyznę we fraku. Mężczyzna jest ciemnowłosy, ma owalną twarz.

RMqJ7wgaVPL471

Zdjęcie przedstawia twarz młodej, jasnowłosej kobiety. Jej twarz jest pociągła, rysy regularne, oczy duże, ciemne. Kobieta podpiera głowę prawą dłonią.

W czasie rządów męża odpowiadała za politykę socjalną, współpracę ze związkami zawodowymi i prowadzenie organizacji kobiecej. Była bardzo popularna wśród obywateli. W 1947 r. doprowadziła do przyznania kobietom praw wyborczych. Zmarła w 1952 r., co przyczyniło się do upadku jej męża.

Idee stworzone przez Juana i Evę Perón można przyrównać do idei faszystowskich w ich warstwie nacjonalistycznej. Ograniczenie praw politycznych i swoje dyktatorskie, choć legitymizowane wyborami prezydenckimi rządy Perón usprawiedliwiał wolą narodu. Uważał, że prawdziwa demokracja jest wtedy, kiedy władza realizuje wolę narodu, działając w imię jego dobra. Faszystowskie było również całkowite podporządkowanie się celom, jakim w przypadku idei peronistowskich była Wielka Argentyna, ale jednocześnie w imię idei hispanidad współpraca wszystkich państw hiszpańskojęzycznych, co łączy Peróna z generałem Franco.

Inaczej niż w faszyzmie hiszpańskim, w którym dominuje sojusz władzy z klasą średnią i przemysłem, w przypadku peronizmu najważniejsza była klasa robotnicza. Perón prowadził politykę wywłaszczenia obcego kapitału i upaństwowienia produkcji, a nawiązując do doktryny faszystowskiej, wprowadził również zasadę równości wszystkich i solidaryzmu państwowego, wskazując, że prawdziwy peronista na pierwszym planie stawia interes państwa. Był on również twórcą doktryny politycznej, gospodarczej i społecznej zwanej justycjalizmemjustycjalizmjustycjalizmem. Głównymi założeniami justycjalizmu były: sprawiedliwość społeczna, niezależność gospodarcza Argentyny i budowa państwowej gospodarki oraz suwerenność polityczna. Zwłaszcza próba budowy gospodarki autarkicznejautarkiagospodarki autarkicznej nie udała się nie tylko w Argentynie, ale w żadnym państwie na świecie. Perón, widząc, że jego idee nie przynoszą spodziewanych skutków, zaczął je modyfikować, co spowodowało spadek poparcie wśród robotników. Mimo że wywodził się z wojskowego rządu, nie miał poparcia wojska. W przeciwieństwie do gen. Franco nie wszedł również w sojusz z kościołem. W sytuacji spadku poparcia wśród robotników, po śmierci charyzmatycznej żony został obalony przez wojskowych.

Słownik