We współczesnych państwach ombudsman jest samodzielnym organem państwowym, wyraźnie oddzielonym od administracji i sądownictwa, lecz powiązanym z parlamentem. Zadania tego organu mieszczą się w ramach funkcji kontrolnej parlamentu. Ombudsman ma najczęściej status konstytucyjny, którego głównym zadaniem jest wysłuchiwanie skarg obywateli na nieprawidłowe działania organów państwowych (przede wszystkim administracji), podejmowanie kroków naprawiających naruszenia oraz informowanie parlamentu o stanie praworządności w państwie. Jest to organ łatwo dostępny dla obywateli, posługujący się maksymalnie odformalizowanymi metodami działania, lecz nie mający możliwości samodzielnego i władczego rozstrzygania spraw.

Polski ombudsman, czyli Rzecznik Praw Obywatelskich

W Polsce urząd Rzecznika Praw Obywatelskich utworzono w 1987 r. z zadaniem interweniowania w wypadku naruszania wolności obywatelskich przez administrację państwową. Pierwszy rzecznik, którym została prof. Ewa Łętowska, rozpoczął działalność w kolejnym roku. Początkowo funkcja ta miała charakter raczej marionetkowy, jednak wraz z demokratyzacją ustroju rola Rzecznika Praw Obywatelskich zdecydowanie wzrosła. Corocznie wpływa do niego kilkadziesiąt tysięcy wniosków, na podstawie których, a także z własnej inicjatywy, rzecznik podejmuje liczne interwencje w celu ochrony praw i wolności człowieka i obywatela.

Instytucja ombudsmana w Polsce wprowadzona została obowiązującą do dziś Ustawą z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (taką nazwę nadano polskiemu ombudsmanowi, RPO). Rzecznik jest odrębnym i samodzielnym organem ochrony prawa, niezależnym od pozostałych organów, powiązanym z sejmem.

Rzecznicy Praw Obywatelskich w III RP

Wybór RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez sejm za zgodą senatu (art. 209 ust. 1). Prawo zgłoszenia kandydatury mają marszałek sejmu oraz grupa co najmniej 35 posłów. Wyboru RPO dokonuje sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwała sejmu jest przekazywana senatowi, który w ciągu miesiąca podejmuje w tej sprawie uchwałę. Wyrażenie zgody odbywa się przez zwykłą większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Niepodjęcie uchwały w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody na osobę proponowaną przez sejm. W przypadku odmowy wyrażenia zgody procedura zostaje ponowiona od zgłaszania kandydatur i sejm zobowiązany jest wybrać inną osobę niż poprzednio.

Zgodnie z ustawą kandydat na Rzecznika Praw Obywatelskich powinien być obywatelem polskim, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną.

Rzecznik jest powoływany na pięcioletnią kadencjękadencjakadencję. Ta sama osoba może być wybrana ponownie tylko jeden raz. Rzecznik jest organem jednoosobowym (monokratycznym), a swoje zadania wykonuje przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Rzecznik, zgodnie z art. 210 Konstytucji RP, jest niezawisły i niezależny, czego gwarancją jest przysługujący mu immunitetimmunitetimmunitet i nietykalnośćnietykalność osobistanietykalność. Rzecznik nie może być, bez zgody sejmu, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, nie może być zatrzymany ani aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie było niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W razie zatrzymania rzecznika należy niezwłocznie powiadomić marszałka sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Zagwarantowaniu faktycznej niezawisłości i apolityczności RPO służą zakazy łączenia tego urzędu ze sprawowaniem mandatu posła lub senatora, funkcji Prezydenta RP oraz jakiegokolwiek innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, jak również zakaz wykonywania innych zajęć zawodowych (art. 209 ust. 2). Rzecznik nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego oraz prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością jego urzędu.

Rzecznik może być odwołany przed upływem kadencji przez sejm, lecz tylko w sytuacjach szczególnych, przewidzianych w art. 7 Ustawy o RPO, tj. jeżeli:

• zrzekł się wykonywania funkcji;

• sąd prawomocnie stwierdził, że dopuścił się kłamstwa lustracyjnego;

• stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków ze względu na kondycję zdrowotną lub psychiczną

• sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.

RPO nie ponosi odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu.

Zadania i kompetencje RPO

Podstawowym zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, ustanowionym w art. 208 ust. 1 Konstytucji RP, jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w konstytucji i innych aktach normatywnychakt normatywnyaktach normatywnych.

W aspekcie podmiotowym działalność rzecznika obejmuje prawa i wolności przysługujące każdej jednostce, a więc zarówno obywatelom, jak i cudzoziemcom i bezpaństwowcom. Dotyczy to również zrzeszeń, osób prawnych i podmiotów, które wykażą, że akty normatywne przyznają im wolności i prawa. W aspekcie przedmiotowym działalność rzecznika dotyczy wszelkich praw i wolności człowieka i obywatela określonych w obowiązującym prawie.

Zgodnie z ustawą o RPO, precyzującą zadania urzędu, rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji zobowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej (art. 1 ust. 3 Ustawy o RPO). Tak więc w kręgu zainteresowania rzecznika są wszelkie zachowania polegające zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu wszystkich instytucji (organów państwa, stowarzyszeń itp.); a stosowanym przez niego kryterium kontrolowania, obok zasady legalności, są zasady współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej. Upoważnia to rzecznika do interwencji w sytuacji, gdy prawo wprawdzie nie zostało naruszone, lecz doszło do niesprawiedliwości i krzywdy.

Kolejnym konstytucyjnym zadaniem rzecznika jest coroczne informowanie sejmu i senatu o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela (art. 212). Wymóg ten jest wyrazem kontroli parlamentu nad działalnością Rzecznika Praw Obywatelskich, pełni także funkcję informacyjno‑edukacyjną.

Od 2018 r. Rzecznik Praw Obywatelskich uzyskał również prawo wniesienia skargi nadzwyczajnej w imieniu obywatela. Jest to uprawnienie obywatela, który może wnieść skargę do Sądu Najwyższego na wyrok, który zapadł w ciągu ostatnich 20 lat, a który budzi wątpliwości prawne. Rzecznik może złożyć skargę po sprawdzeniu, co zdarzyło się od momentu wydania wyroku. Powinien również wziąć pod uwagę, czy odwrócenie wyroku nie wpłynie na losy innych, niezwiązanych ze sprawą i zupełnie niewinnych osób.

Procedura działania RPO jest uproszczona. Swe zadania realizuje on w dwóch podstawowych formach: przez wystąpienie i interwencje w sprawach indywidualnych oraz przez wystąpienia, inicjatywy i wnioski dotyczące ogólnych problemów ochrony praw i wolności obywateli.

Wniosek inicjujący postępowanie w sprawie naruszenia praw i wolności jednostki mogą złożyć:

Rzecznik nie jest związany wnioskiem, winien go jednak rozpatrzyć. Po zapoznaniu się z wnioskiem, RPO samodzielnie decyduje o podjęciu lub odmowie podjęcia sprawy. Rzecznik może także poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania lub przekazać sprawę według właściwości (art. 11 pkt 2 i 3 Ustawy o RPO). W każdym przypadku zawiadamia wnioskodawcę o powziętej decyzji.

Podjęcie sprawy zależy od uznania rzecznika i w takim przypadku może (art. 12 Ustawy o RPO):

• samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające;

• zwrócić się o zbadanie sprawy do właściwych organów, a w szczególności do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej czy społecznej;

• zwrócić się do sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części.

Jeżeli rzecznik zadecydował o samodzielnym podjęciu sprawy, wówczas przysługują mu szerokie kompetencje (art. 13 Ustawy o RPO).

Na wszystkie organy, organizacje i instytucje nałożony został obowiązek współdziałania i udzielania pomocy rzecznikowi w realizacji jego funkcji (art. 17 Ustawy o RPO).

Po zbadaniu sprawy rzecznik może wyjaśnić obywatelowi, że nie stwierdził naruszenia praw i wolności lub, w przypadku ich stwierdzenia, podjąć interwencję w celu załatwienia sprawy obywatela. Następuje to w formie wystąpienia, kierowanego do podmiotu, w którego działalności stwierdzono naruszenie praw i wolności, ewentualnie także do jednostki nadrzędnej (art. 14 pkt 2 i 15 Ustawy o RPO). W wystąpieniu rzecznik formułuje opinie i postulaty dotyczące sposobu załatwienia sprawy, może żądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowych. Wystąpienie nie ma jednak mocy rozstrzygającej, lecz jedynie sugerującą określone załatwienie sprawy. Adresat wystąpienia zobowiązany jest do poinformowania rzecznika, nie później niż w ciągu 30 dni, o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku. Jeżeli odpowiedź nie jest zdaniem rzecznika zadowalająca, może on zwrócić się do organu nadrzędnego wobec danej jednostki o podjęcie określonych działań (art. 15 Ustawy o RPO).

Poza wystąpieniami rzecznikowi przysługują środki oddziaływania związane z postępowaniem sądowym lub administracyjnym (art. 14 pkt 4–8 Ustawy o RPO).

Raz jeszcze podkreślić należy, że żaden ze środków nie ma charakteru władczego, stąd siła oddziaływania rzecznika musi wynikać przede wszystkim z jego autorytetu.

W ramach podejmowania przez rzecznika wystąpień w sprawie ogólnych problemów dotyczących praw i wolności, może on (art. 16 Ustawy o RPO):

• przedstawiać właściwym organom, organizacjom i instytucjom oceny i wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i wolności obywateli oraz usprawnienia trybu załatwiania ich spraw;

• występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź wydanie lub zmianę innych aktów prawnych, ale tylko w sprawach dotyczących praw i wolności obywateli;

• występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o zbadanie zgodności przepisów prawa z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, występować do Sądu Najwyższego z wnioskami o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, które budzą wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie.

Słownik