Przeczytaj
Społeczeństwo wczesnego Bizancjum
Od IV w. społeczeństwo bizantyjskie dzieliło się na trzy podstawowe grupy. Do najwyższej w hierarchii należeli tzw. possesores (łac., posiadacze ziemi). Początkowo zaliczano do nich najbliższych współpracowników władcy, zasiadających w senacie, ale z czasem do ich grona weszli także wyżsi urzędnicy, wojskowi i dostojnicy kościelni. Posiadali latyfundialatyfundia w różnych częściach imperium. O ich bogactwie świadczy choćby fakt, że za czasów Justyniana Wielkiego (lata 527–565) roczne wynagrodzenie robotnika wynosiło 10–20 solidówsolidów, prefektaprefekta (zaliczanego do possesores) – 7200, a majątki najzamożniejszych były warte 300 tys. solidów. Drugą grupę tworzyli tzw. kuriałowie (z łac. curiales – członkowie kuriikurii), czyli elita poszczególnych miast wchodzących w skład imperium. Na samym dole znajdował się najbardziej liczny plebs (z łac. plebei – plebejusze) miejski i wiejski: kupcy, rzemieślnicy, niżsi urzędnicy, nauczyciele, lekarze itp. Różnice majątkowe między poszczególnymi członkami plebsu były znaczące.
Co ma podkreślić aureola otaczająca głowę cesarza?
Władza cesarska
Ustrój polityczny Bizancjum to system absolutyzmu cesarskiego z rozbudowaną biurokracją. Bardzo ważną rolę odgrywało wojsko. Cesarstwo bizantyńskie zachowało, w przeciwieństwie do państw powstałych na terenie cesarstwa zachodniego, rzymski system podatkowy, który jednak zmieniał się w toku dziejów. Na czele Bizancjum stał cesarz, który był pośrednikiem między bogiem a poddanymi – miał m.in. zwierzchność nad kościołem, ustanawiał prawa, był najwyższym wodzem. Jeśli władca nie pozostawił następcy, dokonywano elekcji - kolejnego cesarza wybierał Senat, a lud ten wybór uznawał.
Tytuł Porfirogenety znaczył „zrodzony w purpurze”. Nadawany był niektórym synom lub córkom cesarza bizantyńskiego i miał wskazywać ich wyjątkowe pochodzenie. Aby można było się nim posługiwać, musiały być spełnione specjalne warunki. Najważniejszy to przyjście na świat w Porfirowej Komnacie Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu – specjalnie w tym celu wybudowanym pawilonie, którego ściany były wyłożone porfirem w odcieniu purpury. Ojcem Porfirogenety musiał być zasiadający na tronie cesarz, a jego matką legalna cesarska małżonka. Tytuł ten nosił [m.in] Konstantyn VII.
Podstawą systemu prawnego Bizancjum były kodyfikacje dokonane z polecenia cesarza Justyniana, na które składa się:
Kodeks Justyniana – kompilacja rzymskiego prawa, zebrana w latach 528‑534 w zbiór 12 ksiąg,
Digesta Justyniana (pandekty) – część wielkiej kompilacji, ogłoszona w 533 r. wybór cytatów z pism wybitnych prawników,
Institutiones Iustiniani – podstawowe wiadomości z zakresu prawa, o charakterze podręcznikowym.
Społeczeństwo w czasach kryzysu
W jaki sposób jest wyróżniony cesarz?
Wiek VII był okresem kryzysu cesarstwa. Klęski, jakie wówczas spadły na Bizancjum, doprowadziły do zmian w ustroju społecznym. Stare rody senatorskie wyginęły lub uszczuplił się ich stan posiadania. Podobnie było ze zwykłymi rolnikami, z których większość uzyskała status periojkówperiojków. Wiele miast upadło, nastąpił regres gospodarczy. Miasta, które przetrwały, zmieniły się w twierdze, stanowiące raczej centra administracyjne i wojskowe aniżeli ośrodki handlu i rzemiosła. Władcy podejmowali różne środki, aby ograniczyć wydatki państwowe i pozyskać rekrutów. Ze względów oszczędnościowych zrezygnowano z zaciągu najemników. Zamiast tego państwo powoływało wolnych rolników w zamian za zwolnienie ich z ponoszenia niektórych świadczeń na rzecz cesarstwa. Poza tym zaczęto przekazywać im tzw. działki wojskowe, co zobowiązywało ich do służby w armii. Takie działki były rozlokowane wzdłuż granic, aby obdarowani zacieklej opierali się najeźdźcy. W tym czasie też cesarz Herakliusz (610‑641) wprowadził nową jednostkę podziału administracyjnego - system okręgów militarnych zwanych temami, które zstąpiły dotychczasowe prowincje. Połączył w ten sposób władzę cywilną z wojskową. Na początku temytemy były dość rozległe, z czasem podzielono je na mniejsze.
Społeczeństwo odrodzonego Bizancjum
O czym świadczy jego gest?
Powolne odbudowywanie mocarstwowej pozycji cesarstwa w IX i X w., związane z podbojami, doprowadziło do ożywienia gospodarki. Apogeum rozkwitu przypadło na czasy Bazylego II (lata 976–1025), kiedy to Bizancjum wywalczyło sobie najrozleglejsze granice w wiekach średnich (wyłączając czasy Justyniana Wielkiego). Nastąpiło odrodzenie miast jako ośrodków handlu i rzemiosła. Bogacili się mieszczanie, żołnierze wyruszający na zwycięskie wyprawy, a przede wszystkim dowódcy wojskowi, którzy robili wielkie kariery także w administracji. Była to epoka oglądająca narodziny nowych potężnych rodów możnowładczych, m.in. Dukasów, Lekapenów i Fokasów. Ich przedstawiciele z czasem sięgnęli nawet po koronę cesarską. Cesarze próbowali ograniczać rozrost wielkiej własności ziemskiej poprzez nakładanie wysokich podatków i wydawanie praw zakazujących wykupu ziemi, lecz przyniosło to tylko częściowe efekty. Większość społeczeństwa stanowili drobni rolnicy, z których wielu popadło w zależność od możnych. Dostęp do elity pozostawał jednak otwarty. Był to okres mobilności społecznej, a trampolinę do osiągnięcia zaszczytów najczęściej stanowiła służba w administracji lub wojsku. Warto podać tu jeden, co prawda wyjątkowy, przykład: cesarz Bazyli I (rządzący w latach 876–887) urodził się jako syn ubogiego chłopa. Drogę do przywdziania purpury cesarskiej zaczął od stanowiska stajennego na dworze cesarza Michała III, który wyświadczył mu wiele dobrodziejstw. Z czasem Bazyli uzyskał znaczące wpływy na dworze i ostatecznie pozbawił życia tego, dzięki któremu zrobił karierę.
Słownik
(łac. curia) najstarsza rzymska jednostka podziału obywateli, stanowiąca również jednostkę wojskową i podatkową; pierwotnie było 30 kurii, każda licząca po 10 rodów; w czasach, o których mówimy, kuriami nazywano rady miejskie zarządzające miastami, zasiadali w nich miejscowi członkowie elity, posiadający majątki i cieszący się szacunkiem społecznym
(łac. latifundium – dosł. szeroka posiadłość ziemska, od latus – szeroki, rozległy + fundus – posiadłość ziemska) wielkie majątki ziemskie, pierwotnie powstałe w Italii w wyniku rzymskich podbojów
w Bizancjum, od VI w. - wysoki urzędnik
(gr. perioikoi – dosł. mieszkający wokół) drobni rolnicy związani z właścicielem ziemi umową, na mocy której byli zobowiązani do pracy rolnej i płacenia mu czynszu
(łac. praefectus od praeficere – stawiać na czele czegoś) wysoki urzędnik bizantyjski stojący na czele największych jednostek podziału terytorialnego: prefektur
(łac. solidus – trwały) rzymska moneta ustanowiona na początku IV w. przez Konstantyna, bita w Bizancjum do połowy XIV w.
w Bizancjum nazwa jednostek wojskowych oraz okręgów wojskowo‑administracyjnych
Słowa kluczowe
cesarstwo wschodniorzymskie, Bizancjum, społeczeństwo Bizancjum, Justynian Wielki, temy, logoteta, Bizancjum, islam w średniowieczu
Bibliografia
J. Bonarek, P. Filipczak, Wszyscy ludzie cesarza, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 24–27.
Z.A. Brzozowska, M.J. Leszka, Dwór i symbole, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 22–23.
M.J. Leszka, Państwo bazyleusów, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 18–21.
T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2011.
R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.
S. Turlej, Społeczna drabina, Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 44–47.
G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. pod kier. H. Evert‑Kappesowej, Warszawa 1967.
T. Wolińska, Woźnice i kibice, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 70–71.