Podstawowe wzory rozumienia filozofii czerpiemy z dorobku starożytności. Filozofia Platońska, w tym dialog Uczta, była ważnym krokiem w zdobywaniu przez filozofię samoświadomości własnych celów i możliwości. W Uczcie krok ten jest uwikłany w polemikę z rozumieniem filozofii na gruncie ruchu sofistówsofiścisofistów, co widać w mowie Sokratesa. Sokrates odrzuca we właściwy sobie, ironiczny sposób, prezentując pozorną, dobroduszną „niewiedzę”, treść wystąpień wcześniejszych i odmawia im prawdziwości:

Zdaniem Sokratesa pochwała w wydaniu przedmówców sprowadziła się do troski o ich własny wizerunek i przekonanie słuchaczy do swoich umiejętności retorycznych. Nie zwracali przy tym retorzy uwagi na to, jaki był rzeczywiście przedmiot pochwały. Z punktu widzenia Sokratesa nie ma natomiast większej pochwały czegoś niż powiedzenie o nim prawdy, czyli zaprezentowanie go zgodnie z rzeczywistością.

W swoim wystąpieniu Sokrates wykazuje, że Eros jest kimś, kto kocha. Kocha przede wszystkim piękno i dobro, chociaż ich nie posiada. Miłość jest więc budowana na rozpoznanym braku i wynikającym z niego dążeniu do trwałego, wiecznego posiadania piękna i dobra. Miłość jest dynamiczna i poszukująca. Poszukuje na przykład mądrości ze względu na jej piękno. Tak oto opowiada o Erosie wieszczka Diotyma, której słowa wplata do swojej mowy Sokrates:

W wypowiedzi Diotymy wizerunek filozofa nakreślony jest w konfrontacji z dwoma niefilozoficznymi figurami: głupca i boga. Głupota to symbol mniemańmniemaniamniemań, potocznych oczywistości, które wypełniają umysł pozbawiony impulsu do dociekania. Prawomocność mniemań opiera się najczęściej jedynie na ich powszechności. Głupiec nie zdaje sobie sprawy z własnej niewiedzy i nieodczuwanie braku wiedzy uniemożliwia mu wejście na drogę filozofowania. Z tego punktu widzenia podstawowym, wystarczającym warunkiem wejścia w przestrzeń filozofii jest Sokratejskie „wiem, że nie wiem”, czyli opatrzenie znakiem zapytania poglądów dotychczas uznawanych za oczywiste. Figura boga symbolizuje natomiast wiedzę, która nie jest owocem dociekań i ma charakter dogmatyczny. Podstawą prawomocności wiedzy jest w tym przypadku wiara i autorytet. Wiedza autorytatywna odbiera sens zapytywaniu i – podobnie jak w przypadku głupca – nie daje impulsu do filozofowania. Źródłem sądów filozoficznych oraz podstawą ich prawomocności jest natomiast racjonalne i krytyczne dociekanie, niezależne od powszechnych mniemań z jednej strony, a od dogmatyki natury mitycznej bądź religijnej z drugiej.

W przedstawionym w Uczcie procesie poznania filozofujący, kierowany miłością do mądrości, zdobywa ją stopniowo (stąd nazwa „drabina Diotymy”), osiągając w końcu poznanie absolutnego piękna:

Filozofujący, dążący do doskonałości, nie staje się oczywiście bogiem, ale kimś podobnym. Może też marzyć o nieśmiertelności. Podstawą tego jest zdobyta wiedza, która – jako że ma za swój przedmiot wieczną i niezmienną ideę piękna, sama jest niezmienna i wieczna. Widzimy także, że wartość zdobytej mądrości nie polega jedynie na przyswojeniu wiedzy o pięknie. Człowiek mądry dotyka tego, co rzeczywiste i zdobywa jednocześnie możliwość rzeczywistego tworzenia piękna (dzielność). Znaczenie filozofowania polega więc na przemianie postawy człowieka. Jest to zgodne z sokratejsko‑platońskim przekonaniem, że czynić piękno (także dobro lub sprawiedliwość) może tylko ten, kto wie, czym ono jest.

Słownik