Przeczytaj
Choć istnienie państwpaństw wydaje się nam dziś czymś oczywistym, odpowiedź na pytanie: „Dlaczego powstały państwa?” nie jest wbrew pozorom taka łatwa. Filozofowie różnych epok doszukiwali się czynników, które zadecydowały o utworzeniu państw, w rozmaitych faktach i procesach historycznych. Inni tworzyli teorie genezy państwa, które służyć miały przede wszystkim uzasadnieniu określonego typu władzy sprawowanej w państwie. Do najważniejszych teorii genezy państwa zaliczamy: teorię naturalną, koncepcje teistyczne, umowy społecznej, podboju i przemocy oraz marksistowską.
Naturalna teoria genezy państwa
Dla Arystotelesa powstanie państwa było wynikiem naturalnego procesu polegającego na łączeniu się ludzi w coraz większe wspólnoty – od wspólnoty domowej, czyli rodziny, przez gminę wiejską „kolonię rodziny”, aż po najwyższą w hierarchii wspólnotę państwową, składającą się z wielu gmin wiejskich – wynikającego z naturalnego dążenia ludzi do zaspokajania swoich potrzeb. Człowiek, zdaniem Arystotelesa, jest „zwierzęciem politycznym”, a więc istotą stworzoną do życia w państwie, bowiem tylko w państwie może w pełni rozwijać i wykorzystywać swoje umiejętności i możliwości.
Koncepcje teistyczne
![Ilustracja przedstawiająca postać dojrzałego mężczyzny ukazaną od pasa w górę. Jest to mnich ubrany w habit dominikanina. Ma okrągłą twarz, ogoloną głowę z pozostawionym na wysokości skroni pasem włosów. Ma mocne rysy, zmarszczone czoło, grube brwi, duże oczy, lekko zgarbiony nos, wydatne usta i energiczną szczękę. Patrzy w dal. W prawej ręce trzyma miniaturę świątyni z wysoką dzwonnicą. W lewej ręce trzyma książkę, a palce otwierają jej trzepoczące kartki. Księgę ma wpół otwartą, przednią krawędzią skierowaną w stronę widza, brzegi pergaminowych stron są pomarszczone. Szaty Tomasza są czarne, fałdy kaptura wokół jego ramion są głębokie. Tło jest bogato złocone.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RbSg0JjIBaLT3/1636420960/16iJgp6wWoVxSpxW7zmvaxc5pNZ4Uvd6.jpeg)
Wspólnym założeniem wszystkich teistycznych koncepcji genezy państwa jest to, że pochodzenie państwa wiążą z działaniem istoty nadprzyrodzonej. W starożytnym Egipcie faraon uważany był za boga lub od boga pochodził i to podstawowe założenie determinowało niemal całą organizację podległego mu państwa. Również w nowożytności znajdziemy koncepcje osadzające powstanie i istnienie państwa w określonej doktrynie religijnej. Średniowieczne chrześcijaństwo za cel ziemskiego życia przyjmowało dążenie do zbawienia i Królestwa Niebieskiego. Słaby i grzeszny człowiek potrzebował więc władcy, który panując z woli Boga w państwie ziemskim, pomoże mu to zbawienie osiągnąć. Państwo „ziemskie”, władza nad ludźmi, muszą istnieć, by doprowadzić tych ludzi do Królestwa Niebieskiego. Autorami teistycznych koncepcji genezy państwa byli np. św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu.
Koncepcje umowy społecznej
![Ilustracja przedstawiająca owalny portret mężczyzny w sile wieku. Postać ma na głowie gładko zaczesaną perukę z lokami na wysokości uszu. Ma lekko zmarszczone czoło, wyraziste brwi, małe oczy ze zmarszczkami wokół nich, prosty nos i wąskie usta. Ma zawiązaną na szyi chustkę, ubrany jest w kamizelkę i surdut.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1aDZcCtv0VRc/1636420960/1JxE0MPc8P2BvMQyo092mzGac652l4OE.jpeg)
Koncepcje umowy społecznej to teorie, które utworzenie państwa uważają za konsekwencję porozumienia zawartego między członkami społeczności lub członkami tej społeczności i władcą. Powstanie państwa jest więc wynikiem decyzji podjętej przez określoną zbiorowość. Różne teorie z tej grupy koncepcji różnią się jednak w odniesieniu do przyczyn lub przebiegu zawarcia takiej umowy. Wśród myślicieli, którzy powstanie państwa wiązali z umową społeczną, znaleźli się m.in. Tomasz Hobbes, Jan Jakub Rousseau czy John Locke.
Teoria podboju i przemocy
Teoria podboju i przemocy wyjaśnia powstanie państwa koniecznością zabezpieczenia zdobyczy terytorialnych będących wynikiem podboju plemion słabszych przez plemiona silniejsze. Dopóki bowiem na podbitych terytoriach stacjonują wojska zwycięzców, ich zdobycze są bezpieczne. Kiedy jednak z różnych względów, np. chęci dalszych podbojów, trzeba zmniejszyć liczebność tych sił, dobrym rozwiązaniem umożliwiającym utrwalenie podporządkowania zwyciężonej większości jest wprowadzenie własnych praw, administracji, a nawet realizacja polityki, która przynajmniej w pewnym stopniu leżałaby w interesie takiej większości – najlepiej dokonać tego przez utworzenie państwa, które spełniać będzie takie właśnie funkcje. Często powstanie na podbitych terytoriach państwa uzasadniano również wyższością zwycięzców (wynikającą z pochodzenia bądź rasy), czego naturalną konsekwencją było to, że przyjmowali oni rolę rządzących nad ludami zwyciężonymi, które stawały się rządzonymi. Przedstawicielem tej teorii genezy państwa był m.in. polski socjolog – Ludwik Gumplowicz.
Marksistowska teoria genezy państwa
![Fotografia przedstawia dojrzałego mężczyznę siedzącego na ozdobnym krześle. Postać ma bujną fryzurę i zarost na twarzy. Ma wysokie czoło, wyraziste brwi, oczy z lekko opadającymi powiekami, zmarszczki wokół oczu i prosty nos. Mężczyzna jest ubrany w koszulę i garnitur, prawą dłoń chowa pod marynarką, lewą opiera o udo. Patrzy na nas.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1b8L01kTPqFs/1636420961/1CkwAtroBB3IvPXhKc9FaLAOXYhbLARn.jpeg)
Marksistowska teoria genezy państwa przyczyn jego powstania doszukuje się w historycznych przeobrażeniach rozwoju społeczeństw – od zbiorowości myśliwsko‑zbierackich przez tradycyjne społeczeństwa rolnicze, aż po społeczeństwa epoki industrialnej. Twórcy teorii – Karol Marks i Fryderyk Engels – zauważają, że wraz z prywatną własnością środków produkcji pojawiła się potrzeba zabezpieczenia tego stanu rzeczy. Klasy uprzywilejowane, będące w posiadaniu środków produkcji (ziemi, kapitału), pragną gwarancji, że to się nie zmieni. Takim gwarantem stało się więc państwo – postrzegane przez Marksa i Engelsa negatywnie jako narzędzie ucisku i sankcjonowania klasowego podziału społeczeństw.
Słownik
mapa tematyczna ukazująca podział świata na państwa
suwerenna polityczna organizacja społeczeństwa, obejmująca ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, mająca aparat władzy, ustrój i prawa, egzekwowane poprzez przymus państwowy
pojęcie z zakresu filozofii politycznej, używane w teoriach umowy społecznej, oznaczające stosunki międzyludzkie w okresie przed zapoczątkowaniem procesu socjalizacji i powstaniem państw