Choć istnienie państwpaństwopaństw wydaje się nam dziś czymś oczywistym, odpowiedź na pytanie: „Dlaczego powstały państwa?” nie jest wbrew pozorom taka łatwa. Filozofowie różnych epok doszukiwali się czynników, które zadecydowały o utworzeniu państw, w rozmaitych faktach i procesach historycznych. Inni tworzyli teorie genezy państwa, które służyć miały przede wszystkim uzasadnieniu określonego typu władzy sprawowanej w państwie. Do najważniejszych teorii genezy państwa zaliczamy: teorię naturalną, koncepcje teistyczne, umowy społecznej, podboju i przemocy oraz marksistowską.

Naturalna teoria genezy państwa

Dla Arystotelesa powstanie państwa było wynikiem naturalnego procesu polegającego na łączeniu się ludzi w coraz większe wspólnoty – od wspólnoty domowej, czyli rodziny, przez gminę wiejską „kolonię rodziny”, aż po najwyższą w hierarchii wspólnotę państwową, składającą się z wielu gmin wiejskich – wynikającego z naturalnego dążenia ludzi do zaspokajania swoich potrzeb. Człowiek, zdaniem Arystotelesa, jest „zwierzęciem politycznym”, a więc istotą stworzoną do życia w państwie, bowiem tylko w państwie może w pełni rozwijać i wykorzystywać swoje umiejętności i możliwości.

Koncepcje teistyczne

RbSg0JjIBaLT31

Ilustracja przedstawiająca postać dojrzałego mężczyzny ukazaną od pasa w górę. Jest to mnich ubrany w habit dominikanina. Ma okrągłą twarz, ogoloną głowę z pozostawionym na wysokości skroni pasem włosów. Ma mocne rysy, zmarszczone czoło, grube brwi, duże oczy, lekko zgarbiony nos, wydatne usta i energiczną szczękę. Patrzy w dal. W prawej ręce trzyma miniaturę świątyni z wysoką dzwonnicą. W lewej ręce trzyma książkę, a palce otwierają jej trzepoczące kartki. Księgę ma wpół otwartą, przednią krawędzią skierowaną w stronę widza, brzegi pergaminowych stron są pomarszczone. Szaty Tomasza są czarne, fałdy kaptura wokół jego ramion są głębokie. Tło jest bogato złocone.

Wspólnym założeniem wszystkich teistycznych koncepcji genezy państwa jest to, że pochodzenie państwa wiążą z działaniem istoty nadprzyrodzonej. W starożytnym Egipcie faraon uważany był za boga lub od boga pochodził i to podstawowe założenie determinowało niemal całą organizację podległego mu państwa. Również w nowożytności znajdziemy koncepcje osadzające powstanie i istnienie państwa w określonej doktrynie religijnej. Średniowieczne chrześcijaństwo za cel ziemskiego życia przyjmowało dążenie do zbawienia i Królestwa Niebieskiego. Słaby i grzeszny człowiek potrzebował więc władcy, który panując z woli Boga w państwie ziemskim, pomoże mu to zbawienie osiągnąć. Państwo „ziemskie”, władza nad ludźmi, muszą istnieć, by doprowadzić tych ludzi do Królestwa Niebieskiego. Autorami teistycznych koncepcji genezy państwa byli np. św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu.

Koncepcje umowy społecznej

R1aDZcCtv0VRc1

Ilustracja przedstawiająca owalny portret mężczyzny w sile wieku. Postać ma na głowie gładko zaczesaną perukę z lokami na wysokości uszu. Ma lekko zmarszczone czoło, wyraziste brwi, małe oczy ze zmarszczkami wokół nich, prosty nos i wąskie usta. Ma zawiązaną na szyi chustkę, ubrany jest w kamizelkę i surdut.

Koncepcje umowy społecznej to teorie, które utworzenie państwa uważają za konsekwencję porozumienia zawartego między członkami społeczności lub członkami tej społeczności i władcą. Powstanie państwa jest więc wynikiem decyzji podjętej przez określoną zbiorowość. Różne teorie z tej grupy koncepcji różnią się jednak w odniesieniu do przyczyn lub przebiegu zawarcia takiej umowy. Wśród myślicieli, którzy powstanie państwa wiązali z umową społeczną, znaleźli się m.in. Tomasz Hobbes, Jan Jakub Rousseau czy John Locke.

Teoria podboju i przemocy

Teoria podboju i przemocy wyjaśnia powstanie państwa koniecznością zabezpieczenia zdobyczy terytorialnych będących wynikiem podboju plemion słabszych przez plemiona silniejsze. Dopóki bowiem na podbitych terytoriach stacjonują wojska zwycięzców, ich zdobycze są bezpieczne. Kiedy jednak z różnych względów, np. chęci dalszych podbojów, trzeba zmniejszyć liczebność tych sił, dobrym rozwiązaniem umożliwiającym utrwalenie podporządkowania zwyciężonej większości jest wprowadzenie własnych praw, administracji, a nawet realizacja polityki, która przynajmniej w pewnym stopniu leżałaby w interesie takiej większości – najlepiej dokonać tego przez utworzenie państwa, które spełniać będzie takie właśnie funkcje. Często powstanie na podbitych terytoriach państwa uzasadniano również wyższością zwycięzców (wynikającą z pochodzenia bądź rasy), czego naturalną konsekwencją było to, że przyjmowali oni rolę rządzących nad ludami zwyciężonymi, które stawały się rządzonymi. Przedstawicielem tej teorii genezy państwa był m.in. polski socjolog – Ludwik Gumplowicz.

Marksistowska teoria genezy państwa

R1b8L01kTPqFs1

Fotografia przedstawia dojrzałego mężczyznę siedzącego na ozdobnym krześle. Postać ma bujną fryzurę i zarost na twarzy. Ma wysokie czoło, wyraziste brwi, oczy z lekko opadającymi powiekami, zmarszczki wokół oczu i prosty nos. Mężczyzna jest ubrany w koszulę i garnitur, prawą dłoń chowa pod marynarką, lewą opiera o udo. Patrzy na nas.

Marksistowska teoria genezy państwa przyczyn jego powstania doszukuje się w historycznych przeobrażeniach rozwoju społeczeństw – od zbiorowości myśliwsko‑zbierackich przez tradycyjne społeczeństwa rolnicze, aż po społeczeństwa epoki industrialnej. Twórcy teorii – Karol Marks i Fryderyk Engels – zauważają, że wraz z prywatną własnością środków produkcji pojawiła się potrzeba zabezpieczenia tego stanu rzeczy. Klasy uprzywilejowane, będące w posiadaniu środków produkcji (ziemi, kapitału), pragną gwarancji, że to się nie zmieni. Takim gwarantem stało się więc państwo – postrzegane przez Marksa i Engelsa negatywnie jako narzędzie ucisku i sankcjonowania klasowego podziału społeczeństw.

Słownik