Kartezjusz – uczony

Kartezjusz przez całe życie zaabsorbowany był rozwiązywaniem problemów naukowych w kilku dziedzinach, którymi się pasjonował. Można np. wyznaczyć liczne miejsca zamieszkania filozofa w Holandii, kierując się położeniem rzeźni miejskich – Kartezjusz stawiał się w nich o świcie, by osobiście dokonywać sekcji zwierząt, w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jak funkcjonuje żywy organizm. Owa mentalność uczonego przejawiała się u Kartezjusza spontanicznym zaufaniem do rozumu ludzkiego i nadzieją na zbudowanie jednolitej nauki – mechaniki – która byłaby w stanie wyjaśniać zagadki wszystkich obszarów rzeczywistości. Wzoru metody naukowej dostarczać miała matematyka, stąd ideał owej jednolitej nauki wyjaśniającej wszystkie zjawiska przyrody to wspomniana wcześniej mathesis universalismathesis universalismathesis universalis. Faktyczna realizacja owego ideału przyjęła u Kartezjusza postać prac nad metodami upraszczającymi techniki badania; w tym to duchu uczony dokonał reformy systemu notacjinotacjanotacji w matematyce (zastosowanie łacińskich liter w równaniach), stworzył geometrię analitycznągeometria analitycznageometrię analityczną (zastosowanie algebry do geometrii), prowadził badania nad prawami załamania światła. Ale to wzorowanie się w postępowaniu naukowym na matematyce miało też niebagatelne znaczenie ogólnofilozoficzne o charakterze właściwie epokowym.

Rt79FMeit2uzY1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Otóż od starożytności aż po czasy Kartezjusza filozofowie ustalali prawdy o świecie, przemierzając drogę od bytubytbytu do myślenia (czyli do teorii opisujących świat). Również najbardziej ogólne i abstrakcyjne teorie dotyczące „pierwszych zasad” czy figur sylogistycznychsylogizmfigur sylogistycznych (logika scholastyczna) opierały się na myślowym odkrywaniu struktury i praw rządzących rzeczywistością, interpretowanych bądź materialistycznie i empirystycznie, bądź idealistycznie i racjonalistycznie (co w rozważanej tu kwestii nie ma większego znaczenia). Dopiero na tej podstawie dochodzono do sformułowania reguł adekwatnego poznania rzeczywistości. Tymczasem Kartezjusz, głosząc ideał mathesis universalis, wstępuje na drogę dokładnie odwrotną – i cała jego filozofia, a za nią sposób myślenia filozofów nowożytnych, będzie w mniej lub bardziej świadomy sposób realizacją tej nowej „marszruty”: mianowicie od myślenia (od zasad i metody poznawania rzeczywistości) do bytu. Refleksja nad ideałem metody naukowego poznawania rzeczywistości, występująca w charakterze wstępnego warunku uprawiania rzetelnej filozofii, jest bowiem w istocie refleksją nad możliwością naukowego poznawania wyprowadzaną z zasad obowiązujących w samym myśleniu. To w „myśleniu o myśleniu” należy odkryć reguły wypowiadania powszechnie ważnych prawd dotyczących istnienia i to orzekanie o bycie będzie musiało się dostosować do formalnych warunków tych reguł, a nie odwrotnie.

RPqcpiFcG15KI1

Ilustracja przedstawia schemat ukazujący ognisko i przyklękającego przy nim, nagiego człowieka. Stopa człowieka jest blisko ogniska. Opisaną literami linią ukazany jest proces odczuwania bólu, który prowadzi od stopy do mózgu.

Jeśli zaś chodzi o konsekwencje obrania takiego ideału metody dla obrazu świata fizycznego, to dla Kartezjusza było oczywiste, że dziedzina rzeczywistości fizycznej (jak byśmy dzisiaj powiedzieli: nieorganicznej i organicznej, biologicznej) daje się sprowadzić do matematyki. Świat fizykalny to jednorodna przestrzeń w każdym swym miejscu wypełniona tą samą substancją cielesną, której jedyną istotną cechę stanowi rozciągłość. Fakt, że ciało zajmuje pewną przestrzeń, należy do „natury cielesności”, jest czymś jasnym, wyraźnym i rzeczywistym w przeciwieństwie do innych własności ciała, które podlegają zmianie (np. wosk po stopieniu zmienia swój kolor, smak, zapach, wciąż jednak zajmuje pewną przestrzeń). Rozciągłość (długość, szerokość, głębokość itp.) jest mierzalna i opisywalna w języku geometrii. Biologia nie różni się pod tym względem od innych dziedzin, bo ciała ożywione to mechaniczne automaty, a procesy fizjologiczne dają się wyjaśnić prawami anatomii. Świat przyrody nie kryje w sobie żadnych mrocznych, nieprzeniknionych dla rozumu tajemnic, jest – przynajmniej potencjalnie, jeśli nie faktycznie – dla ludzkiego poznania przejrzysty, bo istotne własności ciał można zmierzyć za pomocą liczby, tj. wyrazić w sposób ilościowy. Krótko mówiąc, jest to świat bez duszy.

Paradoksalnie, takiemu ujęciu świata fizykalnego przychodzi z pomocą pewien pomysł natury teologicznej, który Kartezjusz – głęboko wierzący chrześcijanin, rozmyślający nad naturą Boga – głosi. Według uczonego, „prawdy wieczne”, czyli w ówczesnym języku – podstawowe prawa logiki, matematyki i fizyki, istoty rzeczy, „esencje” logiczne – zostały dowolnie stworzone przez Boga. Kartezjusz sprzeciwił się tym samym panującej w późnej scholastyce, a ugruntowanej przez hiszpańskiego jezuitę Franciszka SuárezaSuárezFranciszka Suáreza, teorii „współsubstancjalności prawd wiecznych z naturą Boga”. Teoria ta oznaczała, że owe prawa kierują boskim rozumem i że Bóg nie może wyłamać się spod praw logiki, matematyki, mechaniki, nie może na przykład pomyśleć niczego sprzecznego logicznie. Tymczasem Kartezjusz uważa, że takie ujęcie umniejsza nieskończoną doskonałość boskiego absolutu, który jako absolut właśnie może wszystko – również to, czego nie daje się pojąć ludzkim rozumem. Trzeba zatem przyjąć, że Bóg najpierw stworzył – na zasadzie swojego boskiego „widzimisię” – prawdy wieczne, a dopiero potem ukształtował wedle nich stwarzany świat. Ten świat nie ma więc za sobą żadnej koniecznej sankcji metafizycznej, jest w pewnym sensie „nierzeczywisty”, bo nie realizuje żadnej naturalnej konieczności i nie zawiera w sobie racji swego bytu – jest, jak mówi Kartezjusz, „baśnią”, którą Bóg sam sobie opowiada – dodajmy już od siebie: wedle reguł narracji dowolnie przez siebie wymyślonych. Gdyby miał inną wolę, nasz świat rządziłby się zupełnie innymi prawami i miałby odmienną postać. Tak oto ze swej istoty teologiczny koncept Kartezjusza uzasadnia jego płynące z praktyki naukowej przekonanie, że ze względu na przygodność tego, co stworzone (a więc świata przyrody), należy uwolnić fizykę od teologicznych pojęć i nadać jej charakter skonwencjonalizowany i operacyjny, właściwy dla przejrzystego obszaru stosunków ilościowych. Uczony ma za zadanie odkrywać prawa nauki, czyli owe reguły boskiej narracji świata‑baśni, ale dostęp do tajemnicy boskich twórczych zamysłów jest przed nim zamknięty.

R8rwb49g5APAM1

Ilustracja przedstawia schemat ukazujący zmysł wzroku. Na schemacie znajduje się człowiek z anatomicznie narysowanymi oczami. Człowiek porusza ręką. Od oczu, mózgu i rąk poprowadzone są oznaczone literami linie.

Charakterystyczny dla uczonego sposób myślenia ujawnia się również w filozoficznym w swej wymowie dziele, jakim jest Rozprawa o metodzie… Kartezjusz rozważa tam najpierw słabości trapiące współczesną mu wiedzę, takie jak niepewność jej podstaw czy wielość teorii tłumaczących budowę świata, a wykładanych tradycyjnie w szkołach. Owe podstawy, na których najczęściej opieramy naszą wiedzę, poczynając od potocznych mniemań, a na nauce kończąc, to świadectwo zmysłów – tak przecież zawodne i mętne, źródło wielu złudzeń. Spośród wielu teorii naukowych każda aspiruje do miana prawdziwej, żadna jednak nie dowodzi niewzruszoności swych założeń. Tymczasem zgodnie z zasadami rozumu, który jest najistotniejszą właściwością człowieka i który tkwi w swej niepodzielnej całości na równi w każdej jednostce, należy oczekiwać od wiedzy naukowej jednej spójnej teorii tłumaczącej świat, opartej na niepodważalnych fundamentach. Dlatego też trzeba najpierw wypracować zasady metodycznego postępowania w naukach, umożliwiające odsłonięcie owych fundamentów. I Kartezjusz w następnej części Rozprawy… owe reguły przedstawia; sprowadzają się one do kryteriów pozwalających zweryfikować prawdziwość danych, na których budowane są bardziej złożone teorie. Te kryteria to poczucie oczywistości, jasność i wyraźność umysłowego ujmowania (intuicja intelektualna), analityczne rozkładanie każdego problemu na najdrobniejsze elementy, przechodzenie w poznaniu od elementów najprostszych do coraz bardziej złożonych, wreszcie nadawanie teorii systematycznego i całościowego kształtu.

RyiMmHSkdppDj1

Ilustracja przedstawia okładkę książki wydanej w języku francuskim. Pośrodku strony znajduje się niewielka rycina przedstawiająca mężczyznę kopiącego łopatą ziemię.

Problematyka rozwijana w czwartej części Rozprawy… jest początkiem rewolucyjnego zwrotu, jakiego dokonuje Kartezjusz w filozofii, w szczególności w epistemologii i w metafizycemetafizykametafizyce. Filozof proponuje rozpocząć poszukiwanie wiedzy pewnej od procedury wątpienia, tzw. wątpienia metodycznego. Wątpienie to ma być przeprowadzane na próbę, bez przesądzania z góry prawdziwości czy fałszywości danych, których wątpienie dotyczy (i tym różni się od sceptycyzmu starożytnych). Ma być również radykalne, tzn. ma prowadzić do nieprzyjmowania za prawdziwe czegokolwiek, co nie jest w każdych okolicznościach oczywiste, czyli pewne. I tak, ponieważ zmysły niekiedy nas łudzą – należy zawiesić odwoływanie się do nich jako do źródła wiedzy. Ponieważ nie potrafimy podać rozstrzygającego kryterium odróżniającego sen od jawy (istnieją sny sprawiające wrażenie równie realnych jak rzeczywistość, stąd nigdy nie można mieć całkowitej pewności, że to, co wydaje się nam jawą, właśnie się nam nie śni) – należy zawiesić jako prawdopodobnie fałszywe wszystkie treści wypełniające mój umysł, w tym też te, które nabyliśmy wraz z wiedzą wykładaną w szkołach. Co więcej, znakomity matematyk Kartezjusz proponuje też zawiesić zaufanie do matematyki jako dziedziny wiedzy podstawowej dla wszelkich nauk (a więc właściwie do logiki jako nauki o prawach samego myślenia). Charakterystyczne jednak, że argumenty, jakie przeciwko pewności matematyki wysuwa w Rozprawie…, są dosyć nonszalanckie, dziwne, nawet śmieszne. Otóż Kartezjusz nie mówi właściwie nic przeciwko samej matematyce – mówi raczej o słabościach współczesnej mu formy jej uprawiania: „analiza starożytnych […] ćwicząc umysł, równocześnie znacznie nuży wyobraźnię, a z algebry współczesnych uczyniono sztukę mętną i ciemną, która zagważdża umysł, miast by go rozwijała”. 

RXEmmFLvvU1mY1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę, która prezentuje ludzi w wagonie pociągu. Na pierwszym planie zdjęcia znajduje się zamyślony mężczyzna z brodą.

Co pozostaje po zastosowaniu procedury wątpienia metodycznego do wszelkich źródeł i dziedzin wiedzy? Oczywiście, ta prawda, że skoro wątpię, to myślę, a skoro myślę, to przecież muszę być: „myślę, więc jestem” – jest prawdą dotyczącą mojego własnego istnienia.  Oczywistość ta okazała się jednak problematyczna – co wytknęli natychmiast Kartezjuszowi adwersarze, zarzucając mu popełnienie błędu „błędnego koła”, petitio principii (łac. domaganie się (przedstawienia) początku (dowodu)). Słówko „więc” wskazuje, że przytoczona formuła jest zapisem rozumowania sylogistycznego (dedukcyjnego), odwołującego się do reguł logiki. Sam autor na następnej stronie przytacza tzw. przesłankę większą sylogizmu: „aby myśleć, trzeba być” (przesłanką mniejszą byłoby zdanie: „ja myślę”, a wnioskiem: „więc jestem”). Stosuje zatem zasady logiki, które dopiero co w procedurze wątpienia metodycznego zawiesił! Czyżby Kartezjusz nie zauważył, że popełnia tak prosty błąd? Wytłumaczenia dostarczył znakomity znawca kartezjanizmu, XX‑wieczny filozof i historyk filozofii Ferdinand AlquiéAlquiéFerdinand Alquié. Otóż Kartezjusz w Rozprawie… postępuje przede wszystkim jak uczony: chodzi mu o ustalenie bezdyskusyjnej prawdy, która mogłaby się nadawać jako punkt wyjścia dla odnajdywania dalszych niewątpliwych prawd, i właściwie wszystko mu jedno, czy tą prawdą będzie „aby myśleć, trzeba być”, czy „myślę, więc jestem” – w gruncie rzeczy bowiem nie odrzucił na serio obowiązywania praw logiki i matematyki (stąd tak słabe przeciwko nim argumenty!).

R1NQBS4Hj93Zj1

Zdjęcie przedstawia pomnik dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerny strój. Pod szyją ma duży kołnierz. W ręku trzyma książkę.

To, co w tej formule rewolucyjne, to odkrycie, że cały gmach wiedzy dotyczącej istnienia Boga, świata, nawet własnego ciała (bo „odzyskiwania” dla wiedzy pewnej tych właśnie obszarów będą dotyczyły dalsze rozważania Kartezjusza w Rozprawie…) wspiera się na pewniku własnego istnienia jako świadomego, jednostkowego podmiotu, który ze swej subiektywnej perspektywy, dzięki metodycznemu rozumowaniu, nadaje uniwersalną prawomocność najogólniejszym twierdzeniom dotyczącym całości rzeczywistości. Punktem wyjścia wiedzy nie jest już bezkrytyczny opis rzeczywistości zewnętrznej (naiwny realizm, „dogmatyzm”) ani abstrakcyjna spekulacja, ani też leżące poza ludzkim doświadczeniem i rozumem słowo objawione. Centrum świata i wiedzy o nim staje się ludzkie JA.

Słownik