O autorze

R1DRL09wcZDFT1
Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Fotografia portretowa w kapeluszu
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940) był jednym z najbardziej uznanych twórców Młodej Polski. W jego twórczości, w pewnym okresie opanowanej przez dekadenckiedekadentyzmdekadenckie nastroje epoki, można zaobserwować próby przełamania pustki życiowej, poszukiwanie dróg spełnienia – w miłości, naturze i sztuce. Większość czasu poeta spędzał w Krakowie i Zakopanem, często także podróżował. Wśród jego późnych dzieł wiele rozgłosu zyskał zbiór Na Skalnym Podhalu. W pisanych gwarą podhalańską opowiadaniach Tetmajer przedstawił życie tatrzańskich górali.

W 1895 roku przebywał w Heidelbergu jako osobisty sekretarz Adama Krasińskiego, później wiele podróżował po Europie (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy). Na ziemiach polskich mieszkał w Krakowie i w Zakopanem, a pod koniec życia także w Warszawie. Podczas pierwszej wojny światowej był związany z Legionami Piłsudskiego, zakładał Komitet Obrony Podhala. W 1921 roku został prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich, a kilkanaście lat później otrzymał członkostwo honorowe w nowo utworzonej Polskiej Akademii Literatury.

Rosnąca popularność Tatr

Wizerunek gór w XIX wieku uległ zdecydowanej przemianie. Rosło zainteresowanie tatrzańskim krajobrazem, wysokie szczyty, dotąd uważane za niedostępne, stały się celem wypraw turystów, a także artystów, którzy szukali natchnienia w kontakcie z naturą. Przemianę myślenia o górach rozpoczęła w Polsce literatura romantyczna, a zwłaszcza Dziennik podróży do Tatrów (1832) Seweryna Goszczyńskiego opisujący naturę i folklor regionu. Zaciekawienie Tatrami w okresie pozytywizmu nie zmalało, a w Młodej Polsce osiągnęło prawdziwe apogeum. W czasie przełomu wieków Kazimierz Przerwa‑Tetmajer należał, obok m.in. Jana Kasprowicza, Stanisława Witkiewicza i Tadeusza Micińskiego, do czołowych piewców tatrzańskiego krajobrazu. Kronikarz epoki, Tadeusz Boy‑Żeleński, ukuł nawet pojęcie „Młoda Polska tatrzańska” określające grupę twórców mieszkających w Zakopanem lub często je odwiedzających, poświęcających górom część swoich dzieł. W Tatrach zaczęto dostrzegać ostoję polskości, podróżowano tam, aby zaznać patriotycznej atmosfery, a także po to, by doświadczyć wytchnienia i spokoju wśród majestatycznej przyrody. Strzeliste wierzchołki inspirowały również przemyślenia natury metafizycznej, a zestawienie małego człowieka z ich wielkością mogło budzić zwątpienie lub dreszcz grozy. Wśród górskich łańcuchów ujawniały się różne tęsknoty i namiętności Młodej Polski.

Rx19kj6h4Hh60
Stanisław Witkiewicz, Czarny Staw – kurniawa, 1892
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Do najsłynniejszych młodopolskich liryków inspirowanych górskim pejzażem należy z pewnością wiersz Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym). Opublikowany w 1894 roku wchodził w skład głośnej drugiej serii poezji Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, w której artysta wyraził dominujące w epoce nastroje: poczucie zwątpienia, dekadenckie przekonanie o schyłku cywilizacji europejskiej i poszukiwanie ucieczki od wewnętrznej pustki w miłości, sztuce i właśnie w górach.

Wyjątkowa fauna i flora

Region Tatr cechuje unikalna przyroda, co znajduje wyraz w wierszu Tetmajera. Poeta wspomina o limbach i świerkach (zwanych przez górali smrekami) porastających zbocza gór, które są charakterystycznym elementem krajobrazu tej części KarpatKarpatyKarpat. Wzmianka o puchu mlecza wskazuje na letnią porę – roślina kwitnie bowiem od czerwca do października. Wiersz nie opisuje jednak upalnej pogody, lecz ukazuje pejzaż nocny, gdy górskie doliny spowija chłodna mgła. Późnej godziny możemy też domyślić się z powodu obecności sów i nietoperzy, zwierząt wykazujących szczególną aktywność właśnie nocą. Tetmajera pasjonuje dziewiczość natury, absolutny spokój panujący pomiędzy górskimi graniami. Nic nie zakłóca harmonii panującej na tatrzańskiej hali. Zbiorowy podmiot liryczny – w którym możemy domyślać się tytułowych mgieł – wsłuchuje się w szmer strumieni, powiew wiatru, podziwia rozgwieżdżone, czyste niebo. Za sprawą takich świadectw, jak utwór Tetmajera, w okresie Młodej Polski do Zakopanego ściągały tłumy turystów, na co autor Melodii mgieł nocnych wielokrotnie narzekał. Smuciła go przemiana pamiętanego z dzieciństwa krajobrazu, która dokonała się pod wpływem turystyki, drażniło go przejmowanie przez górali mentalności miejskiej.

RwGjm5I2Fr4FY
Leon Wyczółkowski, Morskie Oko we mgle, 1911
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Muzyczność wiersza

W tytule utworu nie przez przypadek pojawia się wyraz „melodia”. Tetmajer starał się nadać wierszowi melodyjny charakter, naśladujący dźwięki rozchodzące się w górskiej dolinie. Stąd nagromadzenie szumiących głosek odzwierciedlających odgłos strumienia: „szmer”, „szept”. Tym instrumentacyjnyminstrumentacja głoskowainstrumentacyjnym zabiegom wtóruje rytm wiersza – poeta tak zestawia ze sobą wyrazy, aby akcent padał na sylaby w regularnych odstępach, a w każdym wersie mieściło się ich dokładnie czternaście. Jest to zatem utwór sylabotonicznysylabotonizmsylabotoniczny. Jednostajności rytmu towarzyszą też liczne powtórzenia: Cicho, cicho, lećmy, lećmy, z szczytu na szczyt. Ponadto w utworze można wyróżnić refren – powtarzające się dwa wersy:

Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie…

Tetmajer stworzył Melodię mgieł nocnych w myśl założeń impresjonizmuimpresjonizmimpresjonizmu, celując raczej w wyrażanie nastroju niż przekazywanie konkretnego przesłania. Muzyczność wiersza ułatwia jego zapamiętanie, dlatego utwór szybko zyskał popularność, stając się wizytówką nie tylko Tetmajera, lecz także samych Tatr.

R188fr54Seu6f
Stanisław Witkiewicz, Źródło, 1896
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

dekadentyzm
dekadentyzm

(fr. decadéntisme) – postawa, która ukształtowała się pod koniec XIX wieku, charakteryzująca się pesymistycznym podejściem do rzeczywistości, przekonaniem o zmierzchu kultury i poszukiwaniem sposobów na zapełnienie odczuwanej pustki. Duży wpływ na rozwój dekadentyzmu miały powieść Jorisa‑Karla Huysmansa Na wspak oraz filozofia Arthura Schopenhauera

impresjonizm
impresjonizm

(fr. impressionisme) – powstały w latach 70. XIX wieku kierunek w malarstwie europejskim skupiający się na odtwarzaniu chwilowych, subiektywnych wrażeń zmysłowych, który silnie oddziałał na inne sztuki, w tym na literaturę. Za jego prekursora w obrębie malarstwa uważa się Édouarda Maneta, do czołowych przedstawicieli należeli zaś m.in. Claude Monet, Auguste Renoir oraz Edgar Degas. Elementy impresjonistycznej poetyki inspirowanej osiągnięciami francuskich malarzy można odnaleźć w twórczości m.in. Stéphane’a Mallarmé’go, Paula Verlaine’a, Kazimierza Przerwy‑Tetmajera czy Jana Kasprowicza

instrumentacja głoskowa
instrumentacja głoskowa

środek stylistyczny wykorzystujący dźwiękowe właściwości słów dla szczególnego efektu estetycznego lub dla upodobnienia tekstu do opisywanych zjawisk i ich odgłosów

Karpaty
Karpaty

drugi co do wielkości łańcuch górski w Europie, leżący na terytorium ośmiu krajów, w tym Polski – jego częścią są m.in. Tatry, Beskidy i Pieniny

sylabotonizm
sylabotonizm

(gr. syllabḗ + tónos – napięcie, dźwięk) – system wersyfikacyjny polegający na zgodności rozkładu akcentów i liczby sylab w kolejnych wersach utworu poetyckiego

realizm
realizm

(łac. realism – rzeczywisty) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej

reklama
reklama

(łac. reclamo – krzyczę, odkrzukuję) – działanie mające na celu zachęcenie potencjalnych klientów do zakupu konkretnych towarów lub do skorzystania z określonych usług

rzeźwy
rzeźwy

orzeźwiający, pełen werwy

wiatr halny
wiatr halny

nazwa wiatru w Karpatach Zachodnich, w których skład wchodzą m.in. Tatry – objawia się ciepłymi, suchymi i silnymi podmuchami wiejącymi w stronę dolin