Przeczytaj
Problem społeczeństwa masowego
XX‑wieczna myśl społeczno‑polityczna staje w obliczu szczególnego zjawiska, jakim są narodziny społeczeństwa masowego. Jednym z najważniejszych teoretyków tego zjawiska jest hiszpański filozof José Ortega y Gasset, autor głośnej książki Bunt mas. Jego zdaniem, społeczeństwo masowe pojawiło się na skutek przemian społeczno‑cywilizacyjnych. Kluczową rolę odegrały tu szczególnie trzy czynniki: liberalna demokracjaliberalna demokracja, badania naukowe i industrializacja. W efekcie:
Bunt masNigdy dotąd przeciętny człowiek nie miał takiej łatwości w rozwiązywaniu swoich problemów ekonomicznych. […] Każdego dnia jego poziom życia wzbogacał się o jakiś nowy zbytek. Z każdym dniem jego pozycja zyskiwała na pewności i coraz większej niezależności od cudzej woli i decyzji. To, co kiedyś uważano za dobrodziejstwo losu, budzące w człowieku pokorne poczucie wdzięczności, teraz przekształciło się w prawo, za które nie jest się wdzięcznym, lecz którego się wymaga.
Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, tłum. P. Niklewicz.
José Ortega y Gasset
Za jego najważniejsze prace uważa się: Medytacje o "Don Kichocie" (1914), Dehumanizacja sztuki i inne eseje (1925), Bunt mas (1939).
Specyfikę społeczeństwa masowego Ortega y Gasset opisał w kategoriach społeczno‑psychologicznych, tj. jako pewnego rodzaju postawę, typ osobowości i styl życia. Przedstawiciela masy charakteryzuje postawa roszczeniowa, niestawianie sobie żadnych poważnych ograniczeń, niechęć do dyscypliny, traktowanie swoich potrzeb i oczekiwań jako normy moralnej oraz brak wdzięczności wobec warunków i wysiłków, które wytworzyły aktualny dobrobyt. Postawę taką Ortega y Gasset określał czasem mianem „rozpieszczonego dziecka”. Jak podsumowuje następnie:
Bunt masMoja teza jest zatem następująca: właśnie doskonałość, z jaką w XIX wieku zorganizowano pewne dziedziny życia, spowodowała to, że korzystające z owych dobrodziejstw masy nie uważają ich już za organizację, lecz za element przyrody. Tak też można wyjaśnić demonstrowany przez masy absurdalny stan ducha: nie interesuje ich nic poza własnym dobrobytem, a jednocześnie nie mają poczucia więzi z przyczynami tego dobrobytu. Zdobyczy cywilizacji nie odbierają jako cudownych, genialnych konstrukcji, których istnienie należy pieczołowicie podtrzymywać; wierzą więc tylko, że ich rola sprowadza się do wymagania istnienia tych ostatnich, jak gdyby chodziło o przyrodzone prawa. W zamieszkach wywoływanych brakiem żywności masy ludowe domagają się zazwyczaj chleba; i często zdobywają go, niszcząc piekarnie. Może to posłużyć jako symbol stosunku, oczywiście przy zachowaniu należytych proporcji, współczesnych mas do cywilizacji, która je żywi.
Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, tłum. P. Niklewicz.
Wyjaśnij, czym się charakteryzuje postawa rozpieszczonego dziecka
według Ortegi y Gasseta.
Rozważania hiszpańskiego filozofa mają zatem wymiar pesymistycznypesymistyczny. Wiek XX jest świadkiem zjawiska bezprecedensowego. Uciśnione do tej pory masy uzyskują swobodę życia wedle własnych pragnień i potrzeb (wolność negatywna w ujęciu BerlinaBerlina) oraz wpływ na kształt życia politycznego (wolność pozytywna w ujęciu Berlina), co w połączeniu z ich roszczeniową postawą i niezdolnością narzucania sobie ograniczeń prowadzi do zjawisk takich jak faszyzm w polityce (w imię moich potrzeb jestem gotów poprzeć demagogów, którzy mi ich zaspokojenie obiecują) i płycizny w sztuce.
Człowiekowi masowemu Ortega y Gasset przeciwstawił reprezentanta elitelit (człowieka wybranego), którego cechują: zamiłowanie do dyscypliny, stawianie sobie wysokich wymagań i ograniczeń oraz potrzeba służenia jakiejś wyższej sprawie czy normom zewnętrznym.
Bunt masCzłowiek wybitny tym się różni od człowieka pospolitego, że ten pierwszy ma duże wymagania wobec siebie samego, natomiast ten drugi, zachwycony własną osobą, niczego od siebie nie wymaga, będąc zupełnie zadowolony z tego, kim jest. W przeciwieństwie do tego, co się powszechnie sądzi, to właśnie ludzie wybrani, a nie masy, żyją w prawdziwym poddaństwie. Życie nie ma dla nich smaku, jeśli nie polega na służeniu czemuś transcendentnemu. Dlatego też takiej służby nie odbierają jako ucisku. Jeśli tego im braknie, wówczas odczuwają niepokój i wynajdują nowe normy, jeszcze trudniejsze, bardziej wymagające, które ich gnębią. To jest życie rozumiane jako narzucona sobie dyscyplina – życie szlachetne. Szlachectwo określają wymagania i obowiązki, a nie przywileje.
Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, tłum. P. Niklewicz.
O przynależności do tak rozumianych elit nie decyduje ani pochodzenie, ani status majątkowy, ale wyłącznie cechy charakteru. Ortega y Gasset dowodził przy tym, że każde dotychczasowe społeczeństwo funkcjonowało w oparciu o elity − to one wyznaczały normy, to one też dokonywały odkryć wynalazków oraz formułowały nowe ideały. W kulturze zdominowanej i rządzonej przez człowieka masowego ten naturalny porządek ulega zaburzeniu, w efekcie czego jest ona narażona na kryzysy polityczne (czasem katastrofalne), gospodarcze i społeczne.
Opisz, jakie cechy ma reprezentant elit według Ortegi y Gasseta?
Słownik
(gr. demos — lud i krateo — władam) rodzaj demokracji, która charakteryzuje się wolnymi wyborami, władzą pełnioną przez wybranych przedstawicieli oraz wartościami liberalnymi, czyli zagwarantowaniem praw jednostkom
(łc. eligere — wybierać) grupa ludzi wyróżniająca się pozytywnie lub uprzywilejowana w jakimś środowisku
(łc. essentia — istota, treść) najistotniejsza treść, najważniejszy składnik czegoś; filoz. natura danej rzeczy, decydująca o tym, że jest ona właśnie tą rzeczą, a nie inną
(łc. pessimus — najgorszy) pogląd filozoficzny głoszący, że na świecie jest więcej zła niż dobra, a życie ludzkie jest bezustannym cierpieniem