Zdziwienie

Filozofowie zazwyczaj zgadzają się, że filozofiafilozofiafilozofia jest sztuką zadawania pytań i że pytania są w niej ważniejsze od odpowiedzi. Ale jak w ogóle zacząć filozofować – postawić pierwsze pytanie, które będzie pytaniem filozoficznym? Platon i Arystoteles twierdzili, że początkiem filozofii jest zdziwienie. Wszyscy znamy ten stan, bo każdy się przecież czemuś dziwił. Zdziwienie przychodzi, a potem mija. Ale nie w filozofii. Wyjaśnia to wybitny niemiecki filozof, Martin Heidegger:

Martin Heidegger Co to jest filozofia?

Myślelibyśmy zgoła powierzchownie […], gdybyśmy chcieli sądzić, że Platon i Arystoteles skonstatowali […] tylko, że zdziwienie jest przyczyną filozofowania. Gdyby tak sądzili, oznaczałoby, iż kiedyś ludzi zdziwiło coś, mianowicie byt, to, że jest i czym on jest. Pobudzeni zaś tym zdziwieniem zaczęli filozofować. Gdy tylko filozofia ruszyła z miejsca, zdziwienie w sensie impulsu było już zbyteczne, tak że zanikło. Bo też mogło zaniknąć, jeśli było tylko impulsem. A jednak […], zdziwienie przenika każdy krok filozofii.

heideg Źródło: Martin Heidegger, Co to jest filozofia?, „Heidegger dzisiaj, Aletheia” 1990, nr 1(4), s. 45–47.

Zdziwienie jest więc początkiem filozofii nie tylko w tym sensie, że się od niego zaczęła, ale również w tym, że jest jej zasadą. Zdziwienie to specyficzna postawa, jaką filozof zajmuje wobec tego, co go otacza. Polega ona na ciągłej gotowości kwestionowania tego, co ludzie odruchowo uznają za słuszne, oczywiste czy naturalne. Skoro coś mogłoby być inne, niż jest, to dlaczego jest właśnie takie, jakie jest, a nie – inne?

Ogólność

RtLKgHV9SExjB1
Zjawisko halo powstałe na chmurze cirrocumulus
Źródło: Chrumps, dostępny w internecie: http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Czy każde pytanie, które powstaje w wyniku zdziwienia, jest pytaniem filozoficznym? Wyobraź sobie, że zabierasz na spacer kogoś, kto od urodzenia nie widzi. Osoba ta prosi cię, żebyś opisał jej świat. Jak to zrobisz? Możesz na przykład powiedzieć jej, że istnieje kilka kolorów – zielony, czerwony, żółty, niebieski, itd. Dodasz, że jest ładna pogoda, więc niebo jest niebieskie, a chmury – białe. Natomiast, kiedy jest brzydka pogoda, chmury są szare, a przed burzą – czarne. Dobrze, zapyta wtedy osoba, która ci towarzyszy, ale dlaczego mówisz, że chmury są albo białe, albo czarne? Nie mogą być białe i czarne jednocześnie, tak samo, jak ktoś może być inteligentny, ale głupi?

To ciekawe pytanie, ale czy jest to pytanie filozoficznepytanie filozoficznepytanie filozoficzne? Zauważ, że dotyczy ono chmur i dwóch barw – czerni i bieli. Nasz problem odnosi się również do innych rzeczy – rzeka nie może być jednocześnie błękitna i szara, a dom – zielony i żółty. Możemy powiedzieć, że dotyczy on wszystkich rzeczy – nie tylko tych, które wymieniliśmy, ale wszystkich, o których możemy pomyśleć. Kiedy filozofowie mówią o rzeczach w ogóle, a nie tej czy innej, konkretnej rzeczy, używają słowa „byt”. Jak widzisz, problem z naszego spaceru nie dotyczy tylko chmur czy rzeki, ale bytu – rzeczy w ogóle. A zatem to, że chmura nie może być jednocześnie czarna i biała, to obserwacja potoczna. Dlaczego rzeczy mogą mieć tę lub inną barwę, a nie mogą mieć dwóch barw jednocześnie? To pytanie filozoficzne. W przeciwieństwie do pytań, które biorą się z myślenia potocznego, pytania filozoficzne są ogólne.

RacjonalnośćracjonalnośćRacjonalność

R8PQIx9ufUz741
Zdjęcie z teleskopu Hubble’a przedstawiające proces formowania się gwiazd
Źródło: domena publiczna.

Zastanówmy się nad takim ogólnym pytaniem: jaki był początek świata? Czy jest to pytanie filozoficzne? Zależy to również od sposobu, w jaki będziemy na nie odpowiadać. Wyobraźmy sobie, że zadajemy je wyznawcy jakiejś religii i dowiadujemy się, że świat został stworzony przez Boga. To nas jednak nie przekonuje – jak pogodzić takie stwierdzenie z tym, co mówi nauka? Inaczej mówiąc, mamy wątpliwości, a właśnie stosunek do wątpliwości odróżnia myślenie filozoficzne od myślenia dogmatycznegodogmatyzmdogmatycznego. Jeśli nasz rozmówca jest dogmatykiem, to zamiast uzasadniać swoje twierdzenia, przyjmuje je na wiarę. Oczywiście dogmatyzm nie dotyczy tylko religii. Jednak tam, gdzie się pojawia, kończy się filozofia. Zamiast przyjmować wyjaśnienia problemów na wiarę, myślenie filozoficzne dąży do uzasadnienia swoich twierdzeń. Opiera się więc nie na wierze lub intuicji, ale na rozumie. Odpowiedź na pytanie o początek świata – tak jak każde inne pytanie filozoficzne – musi być zatem racjonalna.

R1WOJZfKc4j9S
Dogmatyk przyjmuje fakty na zasadzie wiary. W ten sposób jest w stanie np. przyjąć bezkrytycznie tezę o stworzeniu świata przez Boga. Ilustracja: fragment obrazu Michaela Willmana, Stworzenie świata, 1668.
Źródło: domena publiczna.

IstotaistotaIstota rzeczy

Zastanówmy się teraz, jak potraktować taką odpowiedź na pytanie o początek świata: jego początkiem był Wielki Wybuch. Powstało w ten sposób wszystko, co tworzy nasz Wszechświat. Jest to przykład myślenia naukowego, które – podobnie jak myślenie filozoficzne – jest ogólne i racjonalne. Czym te dwa sposoby myślenia różnią się od siebie? Dla astrofizyka, znaczenie „początku” i „świata” jest jasno zdefiniowane. Wiadomo na przykład, że „świat” to Wszechświat, który składa się z cząstek i fal. Jeśli tylko będziemy umieli przekonująco opowiedzieć, jak potoczył się proces, w wyniku którego wszystkie te cząstki powstały, problem zostanie rozwiązany. Tymczasem w pytaniu filozoficznym najważniejsza jest nie sama odpowiedź – rozwiązanie problemu – ale rozmyślanie nad dokładnym znaczeniem tego, o co pytamy. Jak pisze polski filozof Cezary Wodziński:

Cezary Wodziński Filozofia jako sztuka myślenia

Ostateczną intencją, którą kieruje się każde pytanie filozoficzne, jest sens – sens tego, o co pytanie zapytuje. O co my zapytujemy, zadając to pytanie.

wodz Źródło: Cezary Wodziński, Filozofia jako sztuka myślenia, Warszawa 2000, s. 40.

Myślenie filozoficzne nie polega więc na rozwiązywaniu konkretnych problemów, ale na ciągłym wracaniu do tych samych, podstawowych kwestii – kim jest człowiek? Jakie jest jego miejsce we Wszechświecie? Czym jest Wszechświat? Jak go poznajemy? W każdym pytaniu filozoficznym pytamy o istotę rzeczy, a zatem zastanawiamy się nad sensem podstawowych kategorii filozoficznych.

R1eN8SMIz87Yw
Niektórzy etycy uważają, że skrzywdzić można tylko świadome istoty – a więc możemy skrzywdzić innego człowieka, zwierzę, ale nie roślinę. Ale czy będziemy mówić o krzywdzie w stosunku do maszyn posiadających sztuczną inteligencję? To tylko jedno z pytań filozoficznych inspirowanych przez rozwój naukowo‑technologiczny
Źródło: domena publiczna.

Pomiędzy myśleniem filozoficznym i naukowym istnieją również ważne związki. Pytanie o naturę człowieka zainspirowało nie tylko spekulacje metafizyczne – jako choćby platońską naukę o duszy, ale również badania anatomiczne i zoologiczne prowadzone przez Arystotelesa. Z kolei nauka inspiruje pytania filozoficzne – współczesny rozwój robotyki i sztucznej inteligencji ponownie stawia pytania o granice człowieczeństwa.

Słownik

dogmatyzm
dogmatyzm

(gr. dógma – sąd, pogląd) postawa polegająca na przyjmowaniu twierdzeń na wiarę; bezkrytyczny stosunek do wyznawanych tez i negowanie konieczności ich uzasadnienia

filozofia
filozofia

(gr. philosophia – umiłowanie mądrości) ogólna, racjonalna i krytyczna wiedza o wszystkim, co istnieje – przede wszystkim o: istocie i strukturze bytu, sposobach jego poznania, ocenie działań z perspektywy moralnej oraz procesach rozumowania i formułowania sądów oraz ogólna refleksja na temat miejsca człowieka w świecie. Ze względu na znaczenie źródłowe filozofię można rozumieć jako praktykę polegającą na nieustannym dążeniu do prawdy i wiedzy pewnej

istota
istota

(gr. epsilonίdeltaomicronς, łac. essentia – istota, esencja) cechy, własności bytu, które pozwalają go zdefiniować, a więc określają, czym jest

metafizyka
metafizyka

(gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem jako takim – jego podstawowymi własnościami, leżącymi u podstaw świata, który jest nam dostępny poprzez doświadczenie zmysłowe

pytanie filozoficzne
pytanie filozoficzne

pytanie, które jest ogólne i racjonalne, jego źródłem jest zdziwienie, a główną intencją pytanie o sens, czyli istotę rzeczy

racjonalność
racjonalność

(łac. ratio – rozum) postawa odrzucająca wszelką wiedzę, która nie poddaje się sprawdzeniu oraz polegająca na uzasadnianiu głoszonych twierdzeń zgodnie z zasadami rozumu