Wielka Karta Swobód

R1CD4IdgWmBo51

Ilustracja przedstawia scenę, na której król podpisuje pismo. Wokół niego zebrani są poddani, dwór, rycerze, biskup. W oddali widać namioty, ludzie trzymają włócznie, są ubrani w zbroje.

Królem, o którym mowa mowa we wprowadzeniu, był Jan bez Ziemi, panujący na przełomie XII i XIII wieku. Panował jako brat i następca legendarnego Ryszarda Lwie Serce, który wziął udział w wyprawie krzyżowej. Po dziesięciu latach rządów Ryszarda Anglia znalazła się w fatalnej sytuacji finansowej, co było pośrednim powodem zawarcia przez Jana bez Ziemi kompromisu z feudałami, zmuszającego go do rezygnacji z władzy absolutnej. Janowi zabrakło bowiem funduszy na wojnę z królem Francji o posiadłości Plantagenetów na kontynencie, prowadził więc bardzo restrykcyjną politykę fiskalną, podnosząc m.in. podatek tarczowypodatek tarczowypodatek tarczowy. Arbitralność tej decyzji w połączeniu z przegranym konfliktem z Francją i utratą części posiadłości doprowadziły do buntu i powstania przeciwko królowi angielskich stanówstanystanów: rycerskiego, duchownego i mieszczan. Konflikt zakończył się podpisaniem w 1215 r. przywileju zwanego Wielką Kartą Swobód (Magna Charta Libertatum), w którym władca gwarantował m.in., że nie będzie nakładał żadnych nowych podatków bez zgody rady królewskiej, w której zasiadali feudałowie – rycerstwo i duchowieństwo – będący wasalamiwasalwasalami władcy. Ponadto akt ten zabezpieczał ich wolność osobistą.

Wielka Karta Swobód to jeden z najistotniejszych dokumentów w historii Anglii. Stanowi część składową obowiązującego do czasów współczesnych prawa pisanego, określającego podstawy ustroju państwa (w Wielkiej Brytanii nie ma konstytucji). Anglia była pierwszym krajem, w którym doszło do ograniczenia rządów królewskich i zdobycia wpływu na władzę przez szersze grupy społeczeństwa (trwało przez XIII i połowę XIV wieku). Z tego powodu powszechnie jest uznawana za „ojczyznę parlamentaryzmu”.

RAq1xCDly2KZZ

Ilustracja przedstawia fragment pisma na pergaminie w obcym języku.

Szlachta i inne stany

Społeczeństwo stanowe okresu feudalizmufeudalizmfeudalizmu dzieliło się na kilka oddzielnych grup, z których każda spełniała inne funkcje. Poszczególne stany miały różne prawa i obowiązki. Wydzielenie się stanów nastąpiło w późnym średniowieczu (ok. XIII wieku), początkowo na zachodzie, a następnie na północy i wschodzie Europy (południowy wschód pozostawał pod wpływem wciąż potężnego Bizancjum).

Stan szlachecki wykształcił się z możnowładztwa i rycerstwa. Najważniejszym czynnikiem, który go ukształtował, były przywileje zapewniające szlachcie rozległe prawa. Była ona zwolniona z płacenia podatków, miała zagwarantowaną nietykalność osobistą i majątkową. Aby zostać szlachcicem, trzeba było urodzić się w rodzinie szlacheckiej. Większość szlachciców posiadała własny herb.

Stany mieszczański i chłopski zaczęły kształtować się wraz ze średniowiecznym osadnictwem. Mieszczaństwo, które zajmowało się z reguły handlem i rzemiosłem, wyodrębniło się po nabyciu przez miasta praw do samorządu. Chłopi zajmowali się rolnictwem, jednak nie byli właścicielami ziemi, a jedynie ją użytkowali. W związku z tym byli zobowiązani wnosić świadczenia (poprzez pracę, w naturze lub w gotówce) na rzecz właścicieli, czyli rycerstwa, a potem szlachty. Chłopstwo wyraźnie wydzieliło się po masowym nadawaniu aktów lokacyjnych, określających prawa i obowiązki osiedlających się na danej ziemi (np. na podstawie nadania królewskiego).

Duchowieństwo w pewien sposób łączyło wszystkie wymienione stany. Hierarchia kościelna, jak choćby biskupi, wywodziła się z wyższej szlachty, natomiast księża parafialni i zakonnicy mogli też pochodzić z mieszczaństwa lub chłopstwa.

Parlamenty w różnych krajach

Ograniczenie władzy monarchy i podzielenie się nią z innymi grupami społecznymi (stanami) było zjawiskiem, które wystąpiło w całej Europie. System monarchii stanowejmonarchia stanowamonarchii stanowej najpierw rozwinął się na zachodzie kontynentu, a najpóźniej – w XVI w. – zmiany te dotarły do Rosji.

Parlament w kształcie przypominającym współczesny najpierw pojawił się w Anglii. Doszło do tego w 1265 r., gdy połączyły się: wielka rada baronów oraz delegacje  hrabstw (czyli rycerzy) i miast. Wydarzenie to poprzedził bunt możnowładców przeciw królowi Henrykowi III, na którego czele stanął Szymon de Montfort; przez rok pozostawał on praktycznie władcą kraju. Wcześniej, w 1258 r., król Henryk III został zmuszony przez możnowładców do podpisania tzw. prowizji oksfordzkich. Reformy te, nazywane pierwszą angielską konstytucją, osłabiły władzę królewską. Monarcha miał bowiem współrządzić z 15‑osobową Tajną Radą wybieraną przez baronów. Ustalono też, że trzy razy do roku odbywać się będzie parliamentum, czyli obrady zgromadzenia, w skład którego wchodzili dzierżawcy królewscy, przedstawiciele rycerstwa i miast oraz królewska rada. Przedtem parliamentum zwoływany był sporadycznie przez króla.

Szymon de Montfort na pierwsze zgromadzenie zaprosił pięciu hrabiów, 18 baronów i po dwu reprezentantów hrabstw i miast. Kolejnym krokiem na drodze do monarchii parlamentarnej było zwołanie przez króla Edwarda I w listopadzie 1295 r. tzw. parlamentu wzorcowego. Uchodził on w kolejnych latach za wzór dla innych parlamentów, ponieważ idealnie reprezentował naród. Liczył ponad 400 osób – około 50 hrabiów i baronów, ponad 100 duchownych (m.in. arcybiskupów, opatów i delegatów niższego kleru), po dwóch rycerzy z hrabstw i po dwóch delegatów miast.

Rola parlamentu początkowo była bardzo ograniczona, sprowadzała się do doradzania królowi i składania petycji. Z czasem tych funkcji przybywało, a w drugiej połowie XIV w. pojawił się też podział na izbę wyższą i niższą, czyli Izbę Lordów i Izbę Gmin. Ta pierwsza wywodziła się ze zgromadzenia baronów, a prawo zasiadania w niej podlegało dziedziczeniu. Miała głównie kompetencje ustawodawcze. Izba Gmin gromadziła natomiast przedstawicieli rycerstwa (wybieranych przez właścicieli ziemi na danym terenie) i miast (wybieranych spośród bankierów, kupców, prawników itp.). Bez jej zgody nie było możliwe wprowadzenie nowych podatków bezpośrednich, a później także pośrednich.

ReVEZLdsxF4WY

Ilustracja przedstawia zebranie polityków w pewnym pomieszczeniu. Odbywają się narady na pewne tematy. Większość ludzi znajduje się na parterze, po dwóch stronach Sali znajdują się też wypełnione po brzegi balkony.

R15NWLLep2aly

Ilustracja przedstawia zebranie polityków oraz rządzących. Znajdują się oni w wielkiej, wysokiej sali z freskami oraz obrazami na ścianach. Na środku na podwyższeniu znajduje się władca w otoczeniu swoich służek. W centrum znajduje się sześciu mężczyzn, prawdopodobnie wypowiadających się. Jest też grupa ludzi na kształt „ławy przysięgłych”. Reszta to osoby słuchające.

We Francji pierwszą reprezentacją społeczeństwa były Stany GeneralneStany GeneralneStany Generalne, zwołane po raz pierwszy przez króla Filipa IV Pięknego w 1302 roku. Zamiarem władcy było pozyskanie szerokiego poparcia dla jego polityki ograniczania pozycji Kościoła w państwie, podporządkowanie duchownych hierarchów królowi i opodatkowanie ich dóbr. W 1307 r. Filip IV Piękny, jako zwierzchnik Królestwa Jerozolimy, wytoczył za zgodą papieża Klemensa V proces sądowy zakonowi templariuszy. Liczył na przejęcie części ich olbrzymiego majątku. Zakonników oskarżono m.in. o herezję i poddano torturom. W 1312 r. doszło do kasaty zakonu.

R1C0MMFPXfG5v

Ilustracja przedstawia zebranie polityków oraz rządzących. Znajdują się oni w wielkiej, wysokiej sali z przeszklonym sufitem oraz bogato zdobionymi ścianami, kolumnami. Na środku na podwyższeniu znajduje się władca. Zgromadzenie jest bardzo liczne.

Monarchia francuska borykała się w średniowieczu z problemami finansowymi. Poszczególne grupy społeczne (stany) zapewniły sobie w czasach osłabienia władzy centralnej szereg przywilejów, m.in. zakaz nakładania nowych podatków samodzielnie przez króla. Można jednak było to zrobić za zgodą samych zainteresowanych. Zatem zwołanie Stanów Generalnych było w istocie zabiegiem, mającym na celu zwiększenie podatków i zapełnienie pustej kasy państwa. W oczywisty sposób pierwszym i najważniejszym zadaniem tego nowego zgromadzenia stało się więc uchwalanie podatków.

Z kolejnymi kompetencjami nie poszło już tak gładko, Stany Generalne nigdy nie stały się organem ustawodawczym (jak np. angielska Izba Lordów). Francuskie zgromadzenie składało się z trzech izb: stan pierwszy gromadził przedstawicieli szlachty, stan drugi – duchowieństwa, a stan trzeci – mieszczaństwa. Z wyboru pochodzili jedynie reprezentanci stanu trzeciego, pierwsze dwa stany składały się z osób imiennie delegowanych przez króla. Każdy ze stanów obradował osobno, a do podjęcia końcowej decyzji niezbędna była zgoda wszystkich trzech (zgodnie z zasadą: jeden stan – jeden głos).

Stany Generalne przestały być obradować w epoce absolutyzmu, po 1614 r.; ich ponowne zwołanie w maju 1789 r. i przekształcenie w Zgromadzenie Narodowe doprowadziło do wybuchu rewolucji francuskiej i proklamowania trzy lata później republiki.

Parlamenty stanowe istniały też w innych krajach, np. na Półwyspie Iberyjskim były to Kortezy wyłonione z tzw. rady królewskiej. Oprócz przedstawicieli rycerstwa i duchowieństwa byli doń powoływani delegaci miast. Od XVI w. ich rola była ograniczona, w XVIII w. w Hiszpanii straciły praktycznie wszystkie uprawnienia. Nieco inaczej potoczyła się np. historia szwedzkiego parlamentu stanowego –  Ståndsriksdagenu, istniejącego od 1435 r. i gromadzącego również przedstawicieli chłopów. W 1866 r. ten parlament został zastąpiony przez demokratycznie wyłaniany Riksdag, który istnieje do dziś.

RBecWx6fbEhpZ

Ilustracja przedstawia „althing” - zgromadzenie ogólne Islandii, utworzone w 930 roku w Þingvellir, położonym 45 km na wschód od Reykjavíku. Uznawany jest za najstarszy dotychczas istniejący parlament. Althing obradował w Thingvellir do 1799, kiedy to został zniesiony na kilkadziesiąt lat. Widoczni są ludzie zebrani w jednym miejscu, ale rozmawiający w kilku grupkach, na dworze pod gołym niebem.

Rt4IuV4LRmaoH

Ilustracja przedstawia kortezy. Były to stanowe zgromadzenia przedstawicielskie w średniowiecznych państwach Półwyspu Iberyjskiego. Wyłoniły się z rady królewskiej, do której, oprócz przedstawicieli rycerstwa i duchowieństwa, od XII‑XIII w. powoływano także delegatów miast. W Katalonii‑Aragonie zebrały się po raz pierwszy w Lleidzie w roku 1214. Zgromadzenie to odbywało się w ozdobnej hali, w towarzystwie najważniejszych przedstawicieli, w obecności tłumu.

Sejm i sejmiki Rzeczypospolitej

Od późnego średniowiecza interes państwa był utożsamiony z interesami jednego stanu – szlachty. W Polsce od drugiej połowy XIV w. powstały stopniowo instytucje państwowe takie jak sejm i sejmiki ziemskiesejmik ziemskisejmiki ziemskie. Sejm walnysejm walnySejm walny składał się z „trzech stanów” sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Obradom przewodniczył król. W skład senatu wchodzili najwyżsi urzędnicy państwowi oraz hierarchowie kościelni. Natomiast do izby poselskiej – posłowie wybierani na sejmikach.

Do głównych kompetencji Sejmu walnego należało: uchwalanie podatków, ustalanie kierunków w polityce zagranicznej państwa, kontrola ministrów, prawo do nobilitacjinobilitacjanobilitacji. Tylko na sejmie walnym można było stanowić konstytucje sejmowe, czyli zmieniać prawo. Sejm walny był zwoływany co dwa lata na sześć tygodni. Ponadto odbywały się także: sejmy nadzwyczajne, zwoływane w przypadku zagrożenia państwa; sejmy konwokacyjne, obradujące po śmierci króla, którym przewodził prymas (interrex); sejmy elekcyjne, na których dokonywano wyboru władcy, oraz sejmy koronacyjne.

Sejm zwoływał król, a wszelkie zjazdy szlachty odbywające się bez jego zgody były bezprawne i nazywano je rokoszamirokoszrokoszami. Zgromadzenia stanu szlacheckiego mające na celu zawarcie związku, aby osiągnąć wspólne korzyści, określano mianem konfederacjikonfederacjakonfederacji.

Monarchia stanowa w Polsce

Monarchia stanowa to ustrój polityczny dominujący w krajach europejskich od ok. XIII wieku. W Polsce (a potem Rzeczpospolitej) trwał od 1320 do 1795 r. i przeszedł kilka etapów:

- w latach 1320‑1370, czyli za rządów ostatnich Piastów, władza króla zdecydowanie przeważała nad przedstawicielami innych stanów;

- w latach 1370‑1454 władza królewska uległa osłabieniu na rzecz szlachty; królowie z kolejnych dynastii zabiegali o jej poparcie i nadawali kolejne przywileje; rola duchowieństwa i mieszczaństwa była niewielka;

- w latach 1454‑1795 szlachta miała liczne przywileje i prawa, co zapewniało jej ogromne wpływy i faktyczną władzę w kraju; rola króla słabła (szczególnie po 1573 r., czyli wprowadzeniu wolnej elekcji).

RNXmm9f5lkS4p

Rysunek przedstawia sejm koronny. W sali zgromadzonych jest dużo osób. W centralnym miejscu siedzi na tronie król.

Najważniejsze wydarzenia

Słownik

Słowa kluczowe

Europa późnego średniowiecza, Stany Generalne, Wielka Karta Swobód, parlament(y), stany

Bibliografia

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.