Przeczytaj
Antyk i Biblia
Kultura europejska została ukształtowana na dwóch źródłach: antyku i Biblii. Na co dzień spotykamy ich ślady w malarstwie, rzeźbie, architekturze i literaturze. Za sprawą obecności toposów, mitów, motywów antycznych, historii biblijnych doświadczamy ciągłości kultury europejskiej, lepiej ją rozumiemy, utożsamiamy się z nią.
Poezji antyczna oraz biblijne księgi mądrościowe stanowią źródło aforystyki oraz przysłów w naszej kulturze. W sposób aforystyczny często wypowiada się choćby Jezus w Ewangeliach, a te zwięzłe wypowiedzi trafiły do języka potocznego.
Mitologia oraz Biblia dostarczyły kulturze bogatego zasobu obrazów, ikonicznych postaci (np. Odyseusz jako człowiek podróżujący przez życie, Hiob jako człowiek cierpiący, Salomon jako uosobienie mądrości, Prometeusz jako ktoś rzucający wyzwanie bogom), symboli, toposów (np. podróży, życia jako pielgrzymki, wzburzonego morza jako zmienności świata), jak również tematów etycznych i moralnych (np. zemsta, przebaczenie, niezgoda na śmierć, cierpienie, miłość), tak że w zasadzie późniejsze dzieje literatury i sztuki można uznać za twórcze przetwarzanie tego źródłowego dla cywilizacji zachodniej depozytu.
W dziejach przekaz biblijny i grecko‑rzymski przeplatały się ze sobą, tak że zarówno późne księgi Starego Testamentu (Księga Mądrości, Kohelet, Księga Syracha) oraz niektóre pisma nowotestamentowe (Dzieje Apostolskie) korzystały z dorobku antycznych Greków, jak i później, w cywilizacji chrześcijańskiej, mitologia, filozofia albo poezja antyczna bywały interpretowane w taki sposób, aby odsłaniały swoje intuicje pokrewieństwa wobec treści chrześcijańskich. W mitologii oraz Biblii możemy znaleźć podobne typy postaw ludzkich: życie wyruszenie w nieznane u Odyseusza, Abrahama albo żeglującego św. Pawła w Dziejach Apostolskich.
Te wątki mitologiczne i biblijne przechodziły do języka potocznego w postaci np. „skrzydlatych słów”, które są przez nas rozumiane dzięki partycypowaniu w tym samym świecie wartości, skojarzeń oraz toposów. Sentencje oraz maksymy, przyjmujące rozmaite formy, np. aforystyczne, to myśli natury moralnej bądź filozoficznej, zazwyczaj wyrażone w jednym zdaniu. Mają ogromne znaczenie dla rozwoju kultury, mogą wskazywać kierunek postępowania, a przede wszystkim odsyłają do spuścizny literackiej tudzież obyczajowej.
Starożytne Delfy
Co nam mówi pępek świata[…] Delfy to źródło i korzeń greckiej mądrości, bez której kultura Europy nie byłaby tym, czym jest. I to z powodów znacznie głębszych niż ten, że do standardu wykształcenia kulturalnego Europejczyka należy wiedza, iż na frontonie delfickiej świątyni Apolla wyryto najsławniejszą mądrościową sentencję starożytności: „gnoti seautori” (poznaj siebie). […]
„Poznaj siebie” nie było jedyną maksymą wyrytą w delfickim sanktuarium. Jak pokazują badania, było takich sentencji co najmniej 147 […] Wypisane były w świątyni Apolla, w okolicach wejścia. Każdy, kto chciał zadać pytanie Wyroczni i uzyskać jej odpowiedź, musiał je minąć. Gdy zaś siedział czekając na odpowiedź kluczową dla losów swojej polis, albo i dla własnego życia, wzrok jego zapewne zatrzymywał się na tej czy innej maksymie.
Każda z sentencji to dwa, najwyżej trzy słowa: „kairon gnoti”; „tfronei theta”; „kakias apechu”; „hamartanon metanoei”. Język polski w porównaniu z greką jest często bardzo rozwlekły: „znaj właściwy czas”; „mądrze rozmyślaj nad tym, co śmiertelne”; „trzymaj się z dala od zepsucia”; „jeśli się mylisz, zmieniaj zdanie”. Znacznie więcej słów, a przecież nadal oddają tylko część sensów oryginału. Mędrcy greccy długo cyzelowali swój język, by w jak najkrótszej formie zawrzeć maksimum znaczenia. Już sama forma sentencji jest owocem wytężonego dążenia do mądrości i pokazuje jeden z jej najważniejszych aspektów: przenikliwość spojrzenia, które jasno i precyzyjnie rozpoznaje, co jest właściwe w danej sytuacji.
Sentencje dotyczą spraw rozpiętych od czegoś, co dziś zaliczylibyśmy do sfery duchowości, poprzez kwestie zdobywania intelektualnej wiedzy, budowania głębokich relacji osobistych i społecznych, a skończywszy na dość prozaicznych zagadnieniach związanych z zarabianiem i wydawaniem pieniędzy.
Duchowość nie dotyczy tylko tych nielicznych maksym, które wprost wspominają boga lub bogów - jak pierwsza w zbiorze: „podążaj za bogiem”. One raczej, w perspektywie greckich czytelników, dotyczyły posłuszeństwa niepisanym prawom odziedziczonym z tradycji oraz zgody na ludzką kondycję, wystrzeganie się szalonych pomysłów rywalizacji z Nieśmiertelnymi.
Duchowość delfickiej mądrości można odnaleźć na przykład w sentencji: „strzeż uwagi”. […] Albo: „praktykuj zbożne milczenie”. Duchowość Delf to również świadomość swojej śmiertelności, która uwalnia od śmiertelnej troski, wiedza, żeśmy gośćmi na tym świecie, panowanie nad gniewem i zdolność do kierowania sobą. A także zachowywanie równowagi umysłu - nieuleganie nadmiernej ekscytacji, niewybieganie za szybko do przodu – […] jest najgłębszą treścią drugiej najbardziej znanej w greckim świecie sentencji: „nic nad miarę”.
Delfickie krótkie rady uczyły także tego, jak się uczyć. Przypominały, na przykład, o czymś niby oczywistym, o czym jednak nie zawsze pamiętają dzisiejsi studenci: „Myśl (rozważaj) po wysłuchaniu”. Namawiały do wytrwałości w zdobywaniu wiedzy oraz do tego, by przebywać z mądrymi, a przebywając w takim towarzystwie mieć otwarte oczy, uszy i umysł.
[…]
Sentencje nie tylko kładą nacisk na rodzinę - szacunek dla rodziców i tradycji przodków. Można w nich także odnaleźć pochwałę przyjaźni. I rady, jak ją pielęgnować: „pomagaj przyjaciołom, bądź dla nich życzliwy” (to, mogłoby się wydawać, banały, lecz warte czasem przypomnienia). Ale mądrość Delf zawiera także mniej oczywiste wskazówki: „rozmawiaj prosto”; „daj, co zamierzasz dać” (tj. nie wycofuj ręki z darem); „patrz, kiedy słuchasz”; „wobec ludzi postępuj łagodnie”, „jeśli masz, dawaj”, „mów dobrze o wszystkich”, „odpowiadaj w porę”. […]
Źródło: Piotr Sikora, Co nam mówi pępek świata, „Tygodnik Powszechny” 2018, nr 48, s. 80.
Słownik
(gr. biblion – zwój papirusu, księga) – wyrażenie lub związek frazeologiczny pochodzący z Biblii, używany współcześnie w znaczeniu przenośnym, mający status cytatu lub aluzji.
wyraz lub związek frazeologiczny pochodzący z mitologii greckiej (rzadziej rzymskiej) funkcjonujący w języku w znaczeniu przenośnym (jako idiom)