Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat filozofii Fryderyka Nietzschego, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Słownik filozoficzny. Fryderyk Nietzsche. Część pierwsza: poglądySłownik filozoficzny. Fryderyk Nietzsche. Część pierwsza: poglądy
Nawiązania filozofii Nietzschego do myśli filozofów starożytnychNawiązania filozofii Nietzschego do myśli filozofów starożytnych
Nietzsche na tle epoki i innych filozofówNietzsche na tle epoki i innych filozofów
Dlaczego filozofia Fryderyka Nietzschego została wykorzystana w koncepcjach nazistowskiego państwa?Dlaczego filozofia Fryderyka Nietzschego została wykorzystana w koncepcjach nazistowskiego państwa?
Źródła
Fryderyk Nietzsche (1844 – 1900) niemiecki filozof, filolog klasyczny, pisarz i poeta. Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Wikimedia Commons, licencja: CC BY‑SA 3.0. Ukazany jest jego lewy profil. Mężczyzna ma gęste włosy i sumiaste wąsy. Podpiera głowę prawą dłonią. Filozofia Nietzschego z jednej strony była zakorzeniona w myśli epoki; pojawiają się w niej elementy scjentyzmu, naturalizmu, ewolucjonizmu, relatywizmu. Na myśl Nietzschego wpłynęli przedstawiciele nauki drugiej połowy XIX w.: Darwin (ale według Nietzschego zasadą życia nie jest walka o byt, tylko „wola mocy”), a także Spencer czy Friedrich Albert Lange (jego Historia materializmu i krytyka jego znaczenia dla teraźniejszości była jedną z ważniejszych książek wczesnego neokantyzmu. Dążył on do naukowej obiektywności, opisowego ujęcia problemów, był jednak również zaangażowanym w głoszone poglądy prorokiem. Z drugiej jednak strony u podstaw projektu myśliciela znajduje się intencja krytyczna wobec własnej współczesności. Filozof tworzył swoje koncepcje w oderwaniu od tradycji, choć przecież można wskazać w jego myśli jej ślady. John Stuart Mill (1806 – 1873). Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Wikimedia Commons, licencja: CC BY‑SA 3.0. Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Po bokach głowy ma falujące, półdługie włosy. Twarz mężczyzny jest owalna. Znajdują się na niej liczne zmarszczki. W brodzie mężczyzna ma charakterystyczny dołek. Mężczyzna jest ubrany w surdut z kamizelką. Ma koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną szeroką wstążkę. Z filozofów należy wymienić: Stirnera, a zwłaszcza Schopenhauera – pierwszego mistrza Nietzschego – który zainspirował go swoją koncepcją pesymizmu. Nietzsche przezwyciężył ją później, odnajdując cel życia w nim samym i wyzbywając się moralizmu twórcy Świata jako woli i przedstawienia oraz jego koncepcji istoty rzeczywistości). Na Nietschzego wpłynęły także Schopenhauerowskie koncepcje irracjonalizmu i woluntaryzmu. Obraz utrzymany w ciemnych kolorach przedstawia w surrealistyczny sposób postać mężczyzny w garniturze. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Wskazuje się także na filozofów antycznych - Heraklita (teoria przyrody jako tego, co dynamiczne, stające się, wynikające z walki przeciwieństw), sofistów (koncepcja człowieka tworzącego swój świat); idea „nadczłowieka” obecna jest także u Carlyle’a. Trzeba tu przywołać również Wagnera, który zaszczepił w Nietzschem kult sztuki. Niebagatelną rolę w rozwoju Nietzschego odegrały także wspomniane już polemiki z twórcami metafizyk dualistycznych: Platonem, Kantem i Heglem.
Wpływ i recepcja
Początkowo filozof działał na marginesie życia intelektualnego, znany był jedynie gronu przyjaciół (już Narodziny tragedii zostały negatywnie odebrane w środowisku filologicznym); w momencie śmierci cieszył się jednak sławą. Dzieło Nietzschego – wieloznaczne i poddające się wielu interpretacjom – inspirowało i inspiruje wielu myślicieli. Nietzsche stał się m.in. przedmiotem studiów Heideggera, który widział w nim filozofa nihilistęnihilistę, podważającego nadzmysłową genealogię wartości (dzieło autora Poza dobrem i złem miało stanowić spełnienie metafizykimetafizyki Zachodu, jednocześnie ukazując jej granice, krytykując ją).
Dla Lwa Szestowa Nietzsche był myślicielem heroicznym, uczącym życia poza systemami filozoficznymi, afirmując pełnię istnienia, również jego przerażające aspekty. Karl Jaspers dostrzegł u filozofa refleksję nad autentycznym istnieniem człowieka. W ostatnich latach Nietzsche jest przedstawiany jako jeden z ważniejszych patronów ponowoczesności. Jacques Derrida uznaje w nim inspiratora dekonstrukcjidekonstrukcji, ujawniającej zasady metafizyki Zachodu. Richard Rorty akcentuje z kolei pragmatystyczny wymiar filozofii Nietzschego, kładącego nacisk na autokreację człowieka. Filozofa uznaje się obecnie – obok Freuda i Marksa – za klasyka hermeneutyki podejrzeńhermeneutyki podejrzeń.
Nietzsche w Polsce
W Polsce recepcja dzieła Nietzschego rozpoczęła się w okresie Młodej Polski. Filozof uprawomocniał myślenie o genialnym artyście, tragicznie niezrozumianym przez otoczenie (Stanisław Przybyszewski), inspirował koncepcje twórczego życia, aktywizmu właściwego „nadczłowiekowi” (Stanisław Brzozowski, Leopold Staff). Jeszcze w XIX w. ukazywało się u nas wiele omówień poglądów Nietzschego (np. książka Marii Czesławy Przewóskiej Fryderyk Nietzsche jako moralista i krytyk). Wacław Nałkowski w duchu niemieckiego myśliciela krytykował moralność mieszczańską. W dwudziestoleciu międzywojennym można dostrzec wpływ dzieła filozofa w dionizyjskościdionizyjskości skamandrytów; myśl o metafizyce sztuki pociągała Karola Szymanowskiego; nawiązania do koncepcji nadczłowieka pojawiają się także u Józefa Czechowicza. Ostatnio Nietzsche powraca jako twórca filozofii interpretacji, inspirującej współczesną humanistykę. Filozofowi poświęcił swoje opowiadanie Gustaw Herling‑Grudziński (Gasnący Antychryst).
Nietzsche w literaturze i kulturze
Nietzsche, filozof‑artysta, odcisnął także wyraźne piętno na kulturze. Stał się nawet legendą: czarną (jego myśl, przejętą i zdeformowaną przez ideologów, traktowano jako źródło faszyzmu; dopiero po wojnie podjęto systematyczną krytykę tego ujęcia), ale i pozytywną – utrwalającą wizerunek proroka, przewidującego losy kultury. Nietzsche inspirował artystów (należą do nich: Stefan Georg, Andre Gide, Gabriele D’Annunzio, Thomas Mann, Rainer Maria Rilke, Hermann Hesse i wielu innych), teoretyków sztuki (modernizmu i postmodernizmupostmodernizmu; myśl o autonomii sztuki, apoteoza indywidualizmu, zdeterminowanie przez to, co nieświadome), polityków, myślicieli (czytał go Carl Gustaw Jung, Oswald Spengler).
Odpowiedz na pytanie, do jakiego fragmentu myśli Nietzschego nawiązuje Staff w swoim wierszu? Spróbuj zastanowić się, jaką rolę ów fragment mógł pełnić w czasach poety.
KowalCałą bezkształtną masę kruszców drogocennych,
Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,
Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych
I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.Grzmotem młota w nią walę w radosnej otusze,
Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne,
Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,
Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem,
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte.
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.
Na podstawie zdobytej wiedzy uzupełnij mapę myśli. Jaki był odbiór filozofa w Polsce i na świecie? Jakie były jego inspiracje?
Słownik
(łac. de- – przedrostek oznaczający zaprzeczenie, odwrotność + constructio – łączenie, budowa) pogląd filozoficzny kwestionujący relację znaku do rzeczy, języka do opisywanej przezeń rzeczywistości; zwraca uwagę na konwencjonalność sądów o świecie i tego, co uznawane za pewnik, prawdę; zapoczątkowany przez Jacquesa Derridę
(gr. Diṓnysos – Dionizos, grecki bóg dzikiej natury, płodności i wina) w filozofii Nietzschego: pierwiastek w człowieku charakteryzujący się ekstatycznością, radością życia, akceptacją losu i samego siebie oraz nieskrępowaną ekspresją
(łac. evolutio – rozwój) w filozofii: zbiór poglądów i teorii inspirowanych teorią Darwina; wychodzi z założenia, że społeczeństwa, tak jak gatunki, rozwijają się, przechodząc przez kolejne fazy ewolucji
(gr. hermeneutikḗ [téchnē] – [umiejętność] objaśniania) hermeneutyczna postawa badawcza zakładająca, że teksty i język ukrywają coś za tym, o czym mówią bezpośrednio, i poszukująca w tekstach głębszych znaczeń
(łac. irrationalis – nierozumowy) kierunek filozoficzny, zgodnie z którym dojście do prawdy jest możliwe przede wszystkim drogą pozarozumową
(gr. tá metá tá physiká – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem, tzn. wszystkim, tym co jest
(łac. naturalis – przyrodzony, naturalny) pogląd ujmujący rzeczywistość w kategorie biologiczne
(gr. néos – nowy + kantyzm) kierunek filozoficzny powstały w 2. połowie XIX w., a nawiązujący do myśli Immanuela Kanta i rozwijający jej główne założenia, m.in. krytycyzm teoriopoznawczy; krytykuje materializm i stanowi opozycję do heglizmu i klasycznego idealizmu niemieckiego, które rozwinęły się po Kancie
(łac. nihil – nic) odrzucenie bądź relatywizacja wszelkich wartości
(łac. post- – po, franc. moderne – nowoczesny, współczesny) prąd filozoficzny, nazywany także ponowoczesnością, powstały w drugiej połowie XX wieku; odwołując się do końca historii, dokonuje krytycznego oglądu tradycji (wielkie narracje ideowe przeszłości, kanony sztuki), która uwarunkowała ludzkie myślenie i poczucie estetyki
(łac. relativus – odnoszący się do czegoś, względny) względne traktowanie poznania i wartości, uzależnianych od punktu widzenia
(łac. scientia – wiedza) pogląd przyznający szczególną wartość w docieraniu do prawdy nauce i jej metodom
(łac. voluntas – wola) pogląd filozoficzny, wg którego wola ludzka stanowi pierwiastek bytu, siłę pojmowaną na sposób metafizyczny; elementy woluntaryzmu pojawiły się w filozofii Schopenhauera oraz Nietzschego (pojęcie woli mocy)